Walter Kuhn

Z HISTORII ZIEMI CIESZYŃSKIEJ

przełożył Józef Drabina

 Po trudnym do określenia okresie iliryjskim, celtyckim i wschodniogermańskim roz­poczęła się już bardziej znana historia Śląska i Ziemi Cieszyńskiej związana z przywęd­rowaniem na te tereny Słowian w VI i VII wieku. W opisie plemion słowiańskich z 9 wie­ ku „Geograf Bawarski" wymienia plemię Golęszyców, które zamieszkiwało południo­wy Śląsk, prawdopodobnie również Ziemię Cieszyńską.

Plemię to należało do państwa Wielkomorawskiego. Po upadku tego państwa w 907 roku, przeszło pod panowanie nowo powstałego państwa Przemyślidów. Od 950 roku państwo to podporządkowało się Rzeszy Niemieckiej, będąc od niej zależnym. W koń­cu X wieku, książę Bolesław Chrobry z dynastii Piastów zdobył Śląsk dla państwa Po­lan, które wyrosło na ziemiach wokół Warty. W roku 1000 Bolesław Chrobry ustanowił w Gnieźnie arcybiskupstwo, które stało się ośrodkiem duchowym państwa związanego ostatecznie z zachodnim, katolickim chrześcijaństwem i krajami zachodu. Gnieźnieński Metropolita założył nowe biskupstwo wrocławskie, które objęło swoimi granicami ob­szar Śląska.

Prawdopodobnie Chrobry stworzył wewnętrzną organizację państwa, jak również wprowadził kasztelanię i podniósł cały szereg plemiennych grodów do roli siedzib władz państwowych. Tam, kasztelanowie, jak i inni urzędnicy krajowi, pełnili zadania dla da­nego regionu. Były to zadania w zakresie sądownictwa, obronności i ściągania podat­ków. Na samym południu Śląska, do tych ośrodków władzy należał Cieszyn, który po raz pierwszy został wymieniony w papieskim dokumencie, w roku 1155. Kasztelania ta obejmowała tereny przedgórza Beskidów, od Ostrawicy na zachodzie, do rzeki Białej na wschodzie, zaś od południa grzbiety Karpat stanowiły granicę z Węgrami.

W roku 1138 przed swoją śmiercią książę Bolesław III Krzywousty podzielił Pols­kę pomiędzy synów i ustanowił, że każdorazowo najstarszy z dynastii Piastów, oprócz swojej dzielnicy, otrzyma Ziemię Krakowską co oznaczało posiadanie senioratu i wła­dzy nadrzędnej nad pozostałymi książętami dzielnicowymi. Śląsk i Małopolska przy­ padły najstarszemu synowi Władysławowi. Jednak w 1146 roku został on przez swoich braci wygnany i znalazł schronienie na niemieckim, cesarskim dworze. W roku 1157 Fryderyk Barbarossa, poprzez kampanię wojskową wymusił jego powrót na swoją dziedziczną dzielnicę. Praktycznie dokonało się to dopiero w roku 1163, po śmierci Władys­ława. Schedę po nim przejęli jego synowie Bolesław i Mieszko. Bolesław otrzymał więk­szą część kraju, Mieszko natomiast tylko dwie południowe kasztelanie: Racibórz i Cie­ szyn. W ten sposób Śląsk zaistniał na politycznej mapie, ale podzielony na dwie części.

W roku 1178 Mieszko przejął obie dotychczasowe małopolskie kasztelanie: Oświę­cim i Bytom, a w roku 1202, dolnośląskie: Opole, Koźle i Toszek. W ten sposób po­ wstało Księstwo Opolskie, które później nazwano Górnym Śląskiem. Cieszyn był więc samodzielnym księstwem - państwem. W 1202 roku wygasły prawne powiązania Opo­la z Polską co związane było z ustaniem polskiego ustroju senioralnego. Opole stało się samodzielnym księstwem. Właściwym twórcą księstwa - państwa był wnuk i trzeci następca Mieszka, książę Władysław (1246-1281), który zwiększył wielokrotnie zaludnienie, poprzez wielkie dzieło osiedlania, udostępniając swój kraj dla postępowej zachodniej kultury. Księstwo Opol­skie zostało po roku 1281 podzielone na równe części między 4 synów Władysława. Najbardziej wysunięte na południe było Księstwo Cieszyńskie początkowo z Oświęci­miem, granicząc z Morawami, Węgrami i Małopolską. Synowie kontynuowali i zakończyli kolonizację swoich ziem. Po śmierci Mieszka w 1315 roku nastąpił ponowny po­ dział na zachodnie księstwo - Cieszyńskie pod Kazimierzem I i wschodnie - Oświęcim­skie pod Władysławem.

Tak małe księstwo nie mogło się utrzymać jako samodzielne i w 1327 roku razem z innymi śląskimi terytoriami podporządkowało się jako lenno czeskiemu królowi Jan­owi Luksemburgowi. Polski król Kazimierz Wielki zrzekł się wszelkich praw do śląskich księstw. Karol IV syn Jana, od 1346 roku król niemiecki dokonał w 1348 roku inkorpo­racji terytoriów do Korony Czeskiej i przez to do Rzeszy Niemieckiej.

Pod zwierzchnictwem czeskim władza śląskich książąt stopniowo została ograni­czona. Książęta cieszyńscy mimo niewielkiego księstwa odegrali znaczną rolę w histo­rii Śląska. Pierwsi władcy - Kazimierz I (1315-1358) i Przemysław I (1358-1409) w okre­sie swojego długiego panowania zaznaczyli swój udział w czeskiej polityce. Udało im się również powiększyć swoje terytorium na Górnym i Dolnym Śląsku, oczywiście nie na długo. Ich panowanie było okresem niemieckim w historii Górnego Śląska. Miasta tego kraju były niemieckie, między starymi polskimi obszarami zasiedlenia były umiej­scowione duże wyspy niemieckich gospodarstw chłopskich. Również szlachta była pod silnymi wpływami niemieckimi. Od roku 1356 łaciński język w dokumentach na Ziemi Cieszyńskiej zastąpiono niemieckim.

Piętnaste stulecie przybrało inne oblicze. Wojny husyckie oddziaływały na kraj cie­szyński w niewielkim stopniu. Jednak ich następstwem była zamiana na Górnym Śląs­ku urzędowego języka niemieckiego na czeski. W Księstwie Cieszyńskim miało to miej­sce od 1432 roku. Panująca Dynastia Luksemburgów wymarła w 1437 roku, a następ­cami byli władcy czescy (Jerzy z Podebradu 1453-1471), węgierscy (Maciej Corvin 1471 -1490) i polscy z dynastii Jagiellonów (Władysław 1490-1516 i Ludwik 1515-1526, jako królowie Węgier).

W miastach i wyizolowanych osadach wiejskich Ziemi Cieszyńskiej, Niemcy roz­szerzali swój język kosztem języka polskiego. Z dawnych Polaków i przybyłych osad­ników wyrosło nowe plemię. Posługiwało się ono polską mową z wielką ilością zapożyczeń przyjętych z języka niemieckiego. Spowodowało to wniesienie przez zachodnią kolonizację nowych wartości cywilizacyjnych w sposobie osiedlania, budowie domów, ubiorze, prawie i gospodarce. W stosunku do swojej historii i przynależności państwo­wej ludzie ci nie czuli się Polakami lecz Ślązakami.

Księstwo Cieszyńskie doznało nowych podziałów. Bolesław I syn Przemysława pa­nował w latach 1409-1431. Jego czterej synowie Wacław, Władysław, Przemysław i Bo­lesław II po pewnym czasie wspólnych rządów podzielili księstwo w 1442 roku na nie­ równe części. Również kobiety otrzymały pewne terytoria na dożywocie. W 1474 roku jedyny syn Bolesława, Kazimierz II po wymarciu bocznych linii do 1490 r., przejął spadek i zjednoczył znowu całą Ziemię Cieszyńską. Rządził do 1528 roku, będąc od 1490 roku aż do swojej śmierci naczelnym zwierzchnikiem dla ziem Górnego i Dolnego Śląska.

W bitwie pod Mochaczem w 1526 r. w walce przeciw Turkom poległ młody król Ludwik. W ten sposób wygasła węgierska linia Jagiellonów. Zgodnie z traktatem zawartym z Habsburgami o spadku, krainy czeskie wraz ze Śląskiem przypadły królowi (od 1556 roku cesarzowi) Ferdynadowi. Roszczenia terytorialne odnośnie Węgier mógł przeprowadzić początkowo jedynie w peryferyjnych częściach kraju. Pod rządami Fer­dynanda prowadzono dalej energicznie jednoczenie śląskich ziem oraz ich inkorporację do państwa austriackiego, zapoczątkowaną już przez króla Macieja Corvina.

Po dłuższym okresie rządów opiekuńczych w 1545 roku, księciem w Cieszynie zo­ stał Wacław II wnuk Kazimierza II. Pod jego panowaniem nastąpiła reformacja. Z nie­ wielkimi wyjątkami miasta i wsie stały się luterańskie, klasztory uległy rozwiązaniu. Uniwersytet Krakowski, dotychczas główny cel żądnych wiedzy Ślązaków został opusz­czony. Na studia udawali się teraz przede wszystkim do Frankfurtu nad Odrą i Witten-bergi. Wyświęcenia na proboszczów dla Śląska Cieszyńskiego dokonywano w Witten-berdze, Brzegu i Legnicy.

Za panowania Wacława II dokonał się nowy podział kraju. Ze względu na długi musiał on w 1572 roku sprzedać tereny Frydku, Frysztatu i Bielska. Dla zwiększenia ich wartości cesarz Maksymilian podniósł je do godności krajów o „zmniejszonym prawie władania", aby mogły o nie się starać osoby szlacheckie nie książęcego stanu. Zostały one na trwałe odłączone od Cieszyna i podporządkowane bezpośrednio wysokiemu urzę­dowi we Wrocławiu. Również tereny Skoczowa i Strumienia musiały być sprzedane Gotardowi z Logau w 1573 roku. W roku 1592 mogły być z powrotem odzyskane. By­ły one później jeszcze kilka razy dawane w zastaw.

Po śmierci Wacława II w 1579 roku w imieniu małoletniego syna Adama Wacława, rządziła opiekuńczo Katarzyna Sidonia, księżna Egern, Saksonii i Westfalii. W 1595 roku objął on samodzielnie władanie. Najpierw gorliwy protestant, przeszedł w roku 1610 na katolicyzm, jako jedyny śląski książę i starał się o rekatolizację podległych mu miast. Umarł w 1617 roku. Wraz ze śmiercią jego syna Fryderyka Wilhelma w 1625 roku wygasła męska linia Cieszyńskich Piastów. Prawo do sukcesji jego siostry Elżbiety Lukrecji zakwestionował cesarz Ferdynand II. Mogła ona rządzić Cieszynem do końca życia, a potem kraj ten miał przypaść czeskiemu królowi.

Wojna Trzydziestoletnia w pełni dotknęła również Księstwo Cieszyńskie. W 1626 roku zajął je stojący na usługach Duńczyków najemny żołnierz - wódz hrabia Mansfeld i utrzymał się tutaj jeden rok. Kiedy potem w 1627 roku kraj ten zajął Wallenstein, stany ewangelickie obwiniono o współpracę z wrogiem i odpowiednio je potraktowano. Od 1628 roku obserwuje się nasilenie kontrreformacji. Pokój Westfalski w 1648 roku za­pewnił Śląskowi jedyny korzystniejszy warunek w stosunku do innych krajów habsbur­skich, polegający na tym, iż nikt z powodu swojej wiary nie był zmuszony opuszczać kraju. Cesarska komisja d/s religii w okresie od 21 marca do 18 kwietnia 1654 r. za­ mknęła wszystkie kościoły ewangelickie na Ziemi Cieszyńskiej, a ewangeliccy kaznodzieje zostali wypędzeni. Jednak pod pozornym katolicyzmem duża część ludności pro­ wadziła ewangelickie życie.

19 maja 1653 roku zmarła Elżbieta Lukrecja, zaś Księstwo Cieszyńskie stało się bezpośrednią posiadłością cesarza Ferdynanda III. Habsburgowie przejęli tytuł Księcia Cieszyńskiego. Właścicielami Cieszyna byli kolejno Leopold 1 (1657-1705), Józef I (1705-1711) i Karol VI. W całym tym okresie energicznie prowadzono kontrreforma­cję. Wśród protestantów opór okupiony licznymi ofiarami umacniał siłę wiary i goto­wość do poświęceń. „Twardy jak luter spod Cieszyna" jest do dzisiaj obiegowym zwro­tem na tej ziemi. Poprawę sytuacji ewangelików przyniósł dopiero traktat altsztacki z 1706 r. między królem szwedzkim Karolem XII i cesarzem Józefem I. Przy jego wpro­wadzeniu w 1709 r. zapewniono śląskim protestantom sześć „kościołów łaski" z czego jeden w Cieszynie. Była to świątynia dla całego ewangelickiego Górnego Śląska, gmina złożona z 40.000 dusz, które w większości mieszkały wokół Cieszyna, Skoczowa i Biel­ska.

W 1722 roku cesarz Karol VI przekazał Księstwo Cieszyńskie swojemu kuzynowi księciu Leopoldowi Lotaryńskiemu, jako lenno. W 1731 roku przeszło ono na jego syna Franciszka Stefana, późniejszego męża Marii Teresy i niemieckiego cesarza. Po jego śmierci, w drodze spadku, przejął księstwo jego najstarszy syn Józef II. On z kolei sprzedał Cieszyn swojej matce, zaś Maria Teresa przekazała go 31 maja 1766 r. swojej najbar­dziej ukochanej córce Marii Krystynie i jej mężowi Albertowi1, który był młodszym synem Augusta III polsko-saskiego2. Albert potem zwał się księciem sasko-cieszyńskim.

W roku 1742, w pokoju berlińskim, większość Śląska została odstąpiona Prusom

3. Księstwo Cieszyńskie, jako jedyne większe terytorium, pozostało przy Austrii. Trady­cyjna prowincja „Śląsk Austriacki", ze stolicą w Opawie, składała się z dwóch prze­strzennie oddzielonych części, z których wschodnia, „Wschodni Śląsk" obejmowała księstwo Cieszyńskie oraz już dawniej oddzielone posiadłości ziemskie o „zmniejszonym prawie władania". Konstytucję kraju, którą określały początkowo średniowieczne szla­checkie prawa wyjątkowe, zmodernizował szybko prezydent krajowy, hrabia Haugo-witz. Śląsk stał się przez to punktem wyjścia do centralizacji i zunifikowania państwa austriackiego. Ziemia Cieszyńska pozostała pod administracją kościelną biskupstwa wroc­ławskiego, którego większa część była pruską. W 1771 r. dla austriackiej części biskup­stwa został stworzony własny generalny wikariat.

Rządy cesarza Józefa II od 1780 r. przyniosły dalsze reformy - zniesienie poddaństwa chłopów i patent tolerancyjny dla protestantów. Na Śląsku Cieszyńskim do roku 1787 oddzieliło się od cieszyńskiego „kościoła łaski" dziesięć nowych gmin ewangelic­kich, aż do miasta Bielska razem ze wsiami, w których mówiło się językiem polskim. Z tego wokół Skoczowa leżały wsie Jaworze, Goleszów i Drogomyśl.

Cieszyński konsystorz był wiodącą władzą całego kościoła protestanckiego Austrii, lecz w 1784 roku została ta zwierzchność przeniesiona do Wiednia. Liczne klasztory zostały zniesione. Śląska Ziemia Koronna została zjednoczona z Morawami.

Po śmierci Marii Krystyny w 1798 roku, książę Albert był jedynym właścicielem Ziemi Cieszyńskiej. Od 1822 roku jego następcą był - adoptowany syn -arcyksiążę Karol, zwycięzca spod Aspern, po nim z kolei syn Albrecht, zwycięzca spod Custozy, a ostatnim od 1895 roku był arcyksiążę Fryderyk.

Od roku 1791 panujący powiększali liczbę dóbr Komory poprzez zakupy licznych posiadłości szlacheckich, modernizując gospodarkę rolną i leśną. W roku 1900 liczba arcyksiążęcych wsi Komory wyniosła około dwóch trzecich wszystkich wschodnio -śląskich miejscowości. W rozpoczynającym się rozkwicie przemysłowym kraju mieli swój udział cieszyńscy władcy, poprzez założenie już w 1772 roku huty żelaza w Ustroniu.

Lata 1848 do 1869 przyniosły wielką ilość przemian, najpierw rewolucyjne żądania, następnie odgórne reformy. Śląsk stał się znowu samodzielnym krajem koronnym z jed­ nym Hamiestnikiem i własnym krajowym parlamentem. Parlament ten składał się osta­tecznie z 31 posłów, z czego 10 rekrutowało się z wielkich posiadaczy ziemskich, 12 z miast i 9 z gmin wiejskich. Ordynacja wyborcza uprzywilejowała bardzo silnie możnych, uważanych za warstwy utrzymujące państwo. Niemcy mieli w śląskim parlamen­cie krajowym zawsze wyraźną większość.

Zniesiono przymusowe prace na roli, przeprowadzono w korzystny sposób ulgi dla chłopów, związane z posiadaniem ziemi. Normąstała się „wolna gmina w wolnym pań­stwie" ze znacznymi prawami samorządowymi. Dobra wielkich posiadaczy zostały włą­czone do gmin.

W stosunku do ewangelików wprowadzono tolerancję poprzez równouprawnienie. W tym kierunku działał, wybrany na posła do parlamentu państwa w Wiedniu i Krems z okręgu wyborczego Bielsko-Skoczów, bielski pastor Schneider. Był to jedyny ewan­gelicki poseł w parlamencie. Ostateczną regulację przyniósł w 1861 roku patent protes­tancki. Do gmin ewangelickich, które powstały bezpośrednio po uzyskaniu patentu, na­ leżał Skoczów.

Sądownictwo patrymonialne panów ziemskich zostało zamienione na państwowe, z ustnym otwartym postępowaniem i sądem przysięgłych dla ciężkich przypadków. Naj­mniejszymi jednostkami jurysdykcyjnymi były okręgi sądowe. Skoczowski okręg ra­zem z okręgami strumieńskim i bielskim, wchodził do administracyjnego powiatu biel­skiego.

W szkolnictwie pełne uporządkowanie przyniosło w 1869 roku „prawo państwowe dla szkół ludowych". Wprowadzono obowiązek 8-letniej państwowej szkoły podstawo­ wej. Regułą było, że w większych miejscowościach istniały 8-mio klasowe szkoły skła­dające się z pięcioklasowej szkoły podstawowej i trzy klasowej szkoły miejskiej. Rów­nież rozbudowano szkolnictwo ponadpodstawowe.

W ten sposób rozwiązano stare stanowe i religijne kwestie sporne. Jednak w ich miejsce pojawiły się nowe socjalne i narodowościowe. Postępujące uprzemysłowienie stwo­rzyło silny stan robotniczy, którego świadomość szybko rosła. Miało to miejsce w będą­ cym w rozkwicie zagłębiu węglowym i hutniczym w Karwinie i Morawskiej Ostrawie i w okręgu przemysłu tekstylnego w Bielsku.

W: Słownik Gwarowy Śląska Cieszyńskiego 1995 - pod red. Jadwigi Wronicz

Rok 1848 wyzwolił silną aktywność w drzemiących sprzecznościach trzech narodo­ wości Ziemi Cieszyńskiej. Kontr posunięciem dla nacjonalistycznego spotkania Niemców we Frankfurcie, było zwołanie przez austriackich Czechów kongresu słowiańskiego w Pradze. Brało w nim udział dwóch cieszyńskich delegatów - Stalmach i Kotula. Zgod­ nie z ustaloną przedtem polityczną przynależnością powinni być zaliczani do czesko-słowackiej sekcji, związali się jednak z sekcją polsko-ruską, ponieważ Ślązacy cieszyń­scy są Polakami. W maju 1848 roku Stalmach założył w Cieszynie pierwszą polską gazetę „Tygodnik Cieszyński", który był drukowany w druku antykwa, zamiast dotych­czas używanych liter gotyckich. Duże znaczenie miało działanie ewangelickiego pro­boszcza w Cieszynie Leopolda von Otto (1866-1875), który przybył tu z Warszawy. Stworzył on sztab uczniów i następców, którzy przekazywali narodowo-polską myśl. Tak po stronie ewangelickiej, jak i katolickiej, zrodzili się narodowi przywódcy, którzy starali się rozbudzić polską świadomość narodową i na nowo zjednoczyć polski naród.

Po przeciwnej stronie stali po polsku mówiący Ślązacy pragnący utrzymać stuletnie powiązania z niemieckością. Uważali, że pozytywnie wpłynęło to na ich kulturę i uzna­ wali to za wartościowe i godne zaufania. Oni sprzeciwiali się staraniom w zmianie ich świadomości narodowej i bronili jej. Dotyczyło to zwłaszcza ludności ewangelickiej. Określali się jako „przyjaźni Niemcom", lub jako „Ślązacy" i tym odróżniali się od Polaków.

Ukazujące sie od 1848 roku pismo „Nowiny Dla Ludu Wiejskiego", redagowane przez ewangelickiego proboszcza, zajmowało stanowisko przeciwne gazecie Stalma­ cha. Przywódcą tego kierunku były przede wszystkim dr Teodor Karl Hassę, od 1859 roku proboszcz ewangelicki w Bielsku, a potem następca za von Otto w Cieszynie aż do roku 1909. Jego pismo „Wolny czas" było organem Ślązakowców. W końcu ich poli­tycznym przywódcą został Józef Kożdoń, nauczyciel w Strumieniu i Skoczowie. On Współczesny układ granic Śląska Cieszyńskiego W: Słownik Gwarowy Śląska Cieszyńskiego 1995, pod red. Jadwigi Wronicz założył w roku 1909, „Śląską Partię Narodową", która wygrała mandat dla Kożdonia do parlamentu krajowego w Opawie. Wydawał tygodnik „Ślązak".

Ślązakowcy współpracowali ręka w rękę z Niemcami tej ziemi, szczególnie w Cie­ szynie i w bielskiej niemieckiej „wyspie językowej". W ten sposób Niemcy podbudo­wali swoją narodową pozycję przez założenie szeregu organizacji oraz poprzez sukcesy gospodarcze. Kłótnie między Polakami i Ślązakowcami były często ostre zwłaszcza, że chodziło o tą samą grupę ludnościową narodowościowa. Granica przechodziła często środkiem rodzin. Ogólnie biorąc w ostatnich latach Austrii obserwuje się rozszerzenie niemieckiej świadomości. Obliczenia z roku 1910 wskazują na przewagę języka nie­mieckiego jako obiegowego we wszystkich miastach ziemi cieszyńskiej za wyjątkiem Jabłonkowa4.

Załamanie się państw centralnych w I Wojnie Światowej przyniosło odmianę. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku Polacy przejęli władzę na Ziemi Cieszyńskiej. O Ziemię Cieszyńską Czesi i Polacy najpierw walczyli. Ci pierwsi, w krót­kiej wojnie, dotarli aż do Wisły pod Skoczowem5, potem zostali zatrzymani przez Aliantów. Ci zarządzili plebiscyt, jednak do niego nie doszło. 28 lipca 1920 roku podzielili terytorium6. Granice poprowadzono wzdłuż Olzy, przecinając miasto na dwie części.

Przydzielona Polsce wschodnia połowa została połączona z częścią pruskiego Gór­nego Śląska, która w plebiscycie w 1921 roku została przyznana Polsce. Powstało w ten sposób Województwo Śląskie z głównym miastem Katowice. Miało ono specjalny sta­ tus i własny sejm. W 1925 roku Kościół tego terytorium oddzielono od Wrocławia i zor­ganizowano nowe biskupstwo z siedzibą w Katowicach. Powiał silny polsko-nacjonalistyczny wiatr. Większość szkół niemieckich zamknięto, polityczny ruch Ślązakowców został stłumiony. Większą część skoczowskiego powiatu sądowego przydzielono poli­tycznemu powiatowi cieszyńskiemu.

W 1938 roku została odstąpiona Polsce, przypadła Czechosłowacji w 1920 roku część Śląska, w której używano języka polskiego. Po wkroczeniu Niemców, we wrześniu 1939 roku, Ziemia Cieszyńska została włączona do nowo utworzonego okręgu katowickiego wprowincji śląskiej. 1 kwietnia 1941 roku prowincja ta została podzielona na Dolny i Górny Śląsk.

W 1945 roku zostały przywrócone granice z 1937 roku. Wschodnia część Ziemi Cieszyńskiej (ze Skoczowem) znowu znalazła się w polskim województwie katowic­kim. W 1975 roku utworzono z południowej części woj. katowickiego i południowo-zachodniej krakowskiego nowe województwo bielskie, do którego należą Cieszyn i Sko­czów.

Kalendarium pochodzi z „Kalendarza Miłośników Skoczowa” 1997, udostępnionego dzięki uprzejmości Towarzystwa Miłośników Skoczowa.