Zaloguj się
Jesteś nowy na OX.PL?
Zaloguj się
Jesteś nowy na OX.PL?
Gwara cieszyńska
Dział:

Fonetyka


Śląsk Cieszyński wraz z regionem rybnickim stanowi obszar dialektów południowo - śląskich. Region Śląska cieszyńskiego wyróżnia się wąską wymową samogłoski ę w każdej pozycji i brakiem mazurzenia. Południowy wschód zajmuje gwara jabłonkowska. Samogłoski pochylone różnią się od swoich literackich odpowiedników. A pochylone przechodzi w o. Różnica jest zauważalna w wymowie np. czorny i czarować, mioł i miała zogón i zasioć. Samogłoska ta różni się od o jasnego brakiem labilizacji, która na terenie Cieszyńskiego występuje w bardzo zróżnicowanym nasileniu; od łociec, luwidzieć aż do zupełnego jej braku, tj. wymowy ociec, uwidzieć. Przed spółgłoską nosową występuje ó zarówno na miejscu a, jak i o: pón, sóm, móm, koń, brona, ludziom. O pochylone jest głoską pośrednią między o a u: próg, wóz, kościół. E pochylone przechodzi w y zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich: chlyb, mlyko, biydny, niyśli.
Po rz zachowuje się na ogół i ; grziby, przikryć, choć wśród młodszych coraz częściej spotyka się w tej pozycji y. Grupa rzi odpowiedniki y oraz ó, które są wymawiane jako połączenia yN, yj oraz ón: gyńś lub gyjś, sómsiod, wóns. Na końcu wyrazu wymowa jest zróżnicowana: widzym starom babe, widzim starom babym oraz widzę staro babe. Głoski sz, ż, cz, dż są wymawiane tak, jak w języku literackim: szary, żarna, czopka, gwiżdże. Tylko na samym południu, w okoliach Jabłonkowa, nastąpiło spłynięcie głosek dziąsłowych i środkowojęzykowych w jeden szereg: sziumne, sziano, żiółto żielina, czierwióno cziopka, dziecka gwiźdżóm. Wymowa typu strzoda, zdrzódło jest charakterystyczna dla całego Śląska. W południowej części obszaru, w górach, pojawia się akcent inicjalny. Pełni on funkcję ekspresywną (podkreśla ważność akcentowanego słowa).może się też pojawić w miejscu rze: drzić, umrzić. Samogłoskom nosowym odpowiadają połączenia yN, óN: rynka, piyńć, sóndzić, piónty. W pozycji przed spółgłoską szczelinową występują nosowe


Fleksja


W rzeczownikach męskich zakończonych na -k, -g wygłosowe spółgłoski zachowują twardość w narzędniku l. poj. przed końcówką: krokym, z Bogym. W rzeczownikach osobowych zakończonych na -t w mianowniku l. mn. Może pojawić się końcówka -o: adwokacio, kamracio. Pojawia się ona także w liczebnikach: dwo, trzo, sztyrzo. W rzeczownikach żeńskich miękkotematowych w dopełniaczu spotykamy dawną końcówkę -e; do piwnice, ze studnie. W bierniku obok powszechnych babe, studnie w Jabłonkowskiem występuje: babym, studniym. Miękkotematowe rzeczowniki oraz przymiotniki rodzaju nijakiego, o temacie zakończonym na -k, -g, przybierają w mianowniku i bierniku końcówkę -i;
krótki kozani, dłógi życi, a w narzędniku -im; krótkim kozanim, dłógim życim.
W dopełniaczu l. mn. rzeczowników miękkotematowych wszystkich rodzajów pojawia się końcówka -ich; kónich, ludzich, kościch, zadanich.Zaimek dzierżawczy dla 3. osoby ma odmianę przymiotnikową: jeji chłopiec, jejo cera, jeji dziecko; jejigo chłopca, jeji cerze, s jejim dzieckym. Przy okazji warto zaznaczyć, że przymiotniki dzierżawcze są dotąd jeszcze kategorią żywotną i wyrażenia typu: tatowo koszula, mamin kożuch, Jurowe pole są chyba częstsze, niż konstrukcje z dopełniaczem. W odmianie czasowników najważniejsza różnica w stosunku do języka literackiego polega na tym,że podstawowym sposobem wyrażenia osoby jest użycie zaimka: jo je kowolym, jo widzioł, my orali sami. Końcówka osobowa występuje przede wszystkim w 2. osobie l. pój. oraz mn. i często jest ruchoma: tyś je młodszy, wyście go widzieli. Końcowe -ch występujące w l. osobie jest w większym stopniu wykładnikiem osoby, niż czasu przeszłego, gdyż formy wodziołech, robiłach mogą być zastąpione przez jo widzioł, jo robiła (obecność zaimka powoduje zanik końcowego -ch). Końcówka -ch może pojawić się także w czasie teraźniejszym czasownika być: przecach je tu, jużech je staro. Występuje ona również w trybie przypuszczającym: chciołbych to widzieć, dybych umiała. W czasownikach zakończonych na -noc lub -ryć w czasie przeszłym może wystąpić końcówka -no/ lub nył: siednół, legnół obok siednył, legnył. W czasownikach typu chodzie, widzieć w czasie teraźniejszym na części obszaru występuje odmiana: choćbym, chodzisz; widzym, widzisz, na pozostałej: chodzim, chodzisz; widzim, widzisz. Warto jeszcze odnotować inną, niż w języku literackim, formę niektórych imiesłowów biernych: zosioto pszynica, pokroty chlyb, wylote mlyko oraz nie występuje w literackiej polszczyźnie: ludzie wyndzóni z kościoła, umrzyty człowiek.
Na południu zdarza się, że o małych dziewczynkach mówi się, używając form rodzaju nijakiego: Haniczka było biydne, Jewka poszło do szkoły, a nawet bywa, że one tak mówią o sobie: Jo prziniysło bańkym. Formy rodzaju męskiego w odniesieniu do kobiet — to cecha charakterystyczna dla Wisły: Hanka prziniós nafty, prawił mi, a nawet: jo się boł.
Zróżnicowanie gwary w zakresie systemu gramatycznego i częściowo także słownictwa, jest uzależnione od miejscowości, grupy społecznej i wieku.