Karol Kajzer

Skoczowskie zrzeszenia spółdzielcze przed 1939 rokiem

W dzisiejszej dobie, gdy obserwujemy postępujący kryzys instytucji i zrzeszeń spółdzielczych i spotykamy się z krytyczną oceną gospodarki spółdzielczej, warto przypomnieć okres, w którym spółdzielczość stawiała pierwsze kroki organizacyjne i wzbudzała żywe zainteresowanie.

Zrodzony w Europie zachodniej, w połowie XIX stulecia ruch spółdzielczości stanowił formę walki ludzi pracujących o sprawiedliwy podział dochodu społecznego i samoobrony przed wyzyskiem prywatnego kapitału. Był zatem ruch spółdzielczy związany z ruchami społecznymi, których widownią była dziewiętnastowieczna Europa. Na polskie ziemie idea spółdzielczości dostała się w pierwszym rzędzie do Wielkopolski, gdzie powstały pierwsze spółdzielnie oszczędnściowo-pożyczkowe, organizowane w celu niesienia pomocy finansowej ludności i ochrony przed lichwą, a z kolei do Galicji na Śląsk Cieszyński.

Pierwszą organizacją spółdzielczą kredytową na ziemi cieszyńskiej było, powstałe w październiku 1873 roku w Cieszynie, Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek, które w ciągu lat utworzyło filie kolejno w Jabłonkowie, Frysztacie, Boguminie, Skoczowie, Dąbrowic i w Łazach. Pod koniec stulecia powstały też pierwsze spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe na wsi - w Istebnej, Ustroniu, Goleszowie. Organizowały się również spółdzielnie spożywców, mleczarskie, budowlane. Do wybuchu I wojny światowej na Śląsku Cieszyńskim funkcjonowało już kilka rodzajów zrzeszeń spółdzielczych, choć najprężniej działały spółdzielnie oszczędnościowo-kredytowe.

W zasadzie dość późno, gdyż dopiero po zakończeniu I wojny światowej organizowały się spółdzielnie w Skoczowie.

Przedtem najwcześniejszym zrzeszeniem była tu filia Towarzystwa Oszczędności i Zaliczek, zorganizowana w 1895 roku, która prowadziła działalność prawie bez przerwy, choć nie bez okresowych trudności do 1935 roku.

W maju 1907 r. zawiązała się „Chrześcijańska Kasa Oszczędności i Zapomóg, Stowarzyszenie z ograniczoną poręką", zrzeszająca głównie przedsiębiorców, kupców, rzemieślników i inteligencję. Przewodniczącym Kasy został najpierw Teofil Tomicki adwokat, a od października 1907 r. ks. Jan Mocko. Działalność Kasy rozwijała się pomyślnie, o czym świadczy osiągnięcie w 1913 r. zysku w wysokości 3.647. - K. W grudniu 1920 r. Stowarzyszenie zlikwidowano i przekształcono w filię Cieszyńskiego Banku Kredytowego.

W sierpniu 1911 r. z inicjatywy Józefa Kożdonia, przywódcy Śląskiej Partii Ludowej, powstała spółdzielnia mieszkaniowo-budowlana pod niemiecką nazwą: „Gemeinnut-zige Bau-und Wohnungsgenossenschaft" z ograniczoną odpowiedzialnością. Przewodniczącym zarządu spółdzielni został ówczesny burmistrz miasta Antoni Inochowski a jego zastępcą Józef Kożdoń. Spółdzielnia istniała prawdopodobnie do 1916 roku.

W okresie międzywojennym powstało w Skoczowie kilka rodzajów spółdzielni.

Poza filią Towarzystwa Oszczędności i Zaliczek, w 1923 r. założono Przemysłową Kasę Kredytową z ograniczoną odpowiedzialnością, zrzeszającą właścicieli firm przemysłowych i warsztatów rzemieślniczych. Przewodniczącym został kierownik filii T.O. i Z. Jerzy Macura. Kasa Kredytowa istniała do okupacji, kiedy to została przez niemieckie władze zlikwidowana. Spośród działaczy i członków zarządu Kasy wymienić warto m. in. Jana Żebroka, dyrektora szkoły w Skoczowie, Józefa Jancgo kowala w Skoczowie, Pawła Marosza właściciela młyna w Jasienicy. Od 1928 r. Przemysłowa Kasa zmieniła zasady odpowiedzialności na nieograniczoną.

4 czerwca 1931 r. powstała „Spółdzielcza Kasa Kredytowa" z nieograniczoną odpowiedzialnością, ukierunkowana przedewszystkim na finansowanie rolnictwa a do jej zadań należało m.in. propagowanie spółdzielczości rolniczej i udział w pracy kulturalno-oświatowej. Była to spółdzielnia nieduża. Jej założycielami było 11 osób. Do władz wchodzili m.in. Józef Bałon, Paweł Marek, Jan Brudny, Józef Żywczok. Spółdzielcza Kasa istniała 4 lata.

Pierwszą spółdzielnię handlową założono 29 czerwca 1919 r. pod nazwą „Gospodarcza Spółka Ludowa, stowarzyszenie za-rejstrowane z ograniczoną poręką". Zebranie założycielskie zwołał i prowadził skoczowski proboszcz, członek Rady komisarycznej miasta ks. Jan Mocko, który został wybrany przewodniczącym Rady Nadzorczej Spółki. Oprócz niego do Rady weszli: dr Marian Schenker komisarz miasta i Józef Staszko przemysłowiec. Przewodniczącym zarządu Spółki Ludowej został ks. Edward Rduch. Ponadto w skład zarządu zostali wybrani: Jan Macura kierownik filii T.O i Z. Jan Wawer-ka, bednarz oraz Antoni Kominek robotnik.

Statut określał, że członkiem Spółki mogła zostać „każda osoba wyznania chrześcijańskiego", co stanowiło ojej charakterze, jako spółdzielni wyznaniowej. Jej zadaniem było zaopatrzenie członków w artykuły żywnościowe, tekstylne, sprzęt gospodarstwa domowego i inne towary przemysłowe.

W 1923 r. dokonano zmian w statucie, dostosowując go do ustawy spółdzielczej z 20.XI.1920 r. Ustawa wprowadziła m.in. odmienną niż dotychczas używaną terminologię: zamiast,,spółka" - „spółdzielnia", zamiast „poreka" - „odpowiedzialność". W tym wypadku nazwa „Gospodarcza Spółka Ludowa" pozostała, natomiast w dalszych wyrazach zamiast „stowarzyszenie", wprowadzono określenie „spółdzielnia". Ustawa z 1920 roku wprowadzała też inne istotne zmiany, toteż istniejące już spółdzielnie zobowiązane były do wprowadzania zmian w statutach.

O działalności Gospodarczej Spółki Ludowej wiemy bardzo mało, zwłaszcza w pierwszych latach istnienia. Wiemy wszakże, iż Spółka borykała się z wieloma trudnościami, wynikającymi m.in. z braku doświadczenia osób kierujących spółdzielnią, a także konkurencją ze strony prywatnych kupców. Duży problem stanowiła też sprzedaż członkom towarów na kredyt i trudność z wyegzekwowaniem należności, co spowodowało znaczne zadłużenie spółdzielni u członków. Wprawdzie bilans za 1928 rok zamknął się zyskiem w kwocie 2.334,27 zł, jednakże zysk za rok następny wynosił już tylko 217,79 zł. Następne lata były coraz gorsze.

Nie pomogły też zmiany w kierownictwie. W 1923 r. przewodniczącym zarządu (według ówczesnego nazewnictwa - dyrekcji) został ks. Józef Kula, a w 1929 r. Karol Rojek.

W kwietniu 1930 r. w walnym zgromadzeniu wzięło udział zaledwie 8 członków. Spółka Ludowa rozwiązana została w marcu 1936 r.

Kolejną spółdzielnią spożywców, było założone w 1920 r. „Stowarzyszenie funkcjonariuszy państwowych Skoczowa i okolicy", które po dwóch latach zmieniło nazwę na „Konsum Państwowy i Komunalny". Pierwszym przewodniczącym Stowarzyszenia został Jan Antoni Zgórniak, naczelnik sądu w Skoczowie i radca Sądu Krajowego. W 1922 r. zarząd liczył 3 osoby a jego przewodniczącym został Kazimierz Cholewka. Wybrano też zastępców członków zarządu, którymi zostali: Wiktor Szyszka, Jan Zebrok i Aleksander Krpetz.

Konsum prowadził działalność niespełna 5 lat i w grudniu 1924 r. został rozwiązany.

Pod koniec 1920 roku grupa działaczy PPS i Związku Małorolnych założyła spółdzielnię pod nazwą: „Robotnicze Stowarzyszenie Spożywcze i Oszczędnościowe".

Spółdzielnia uruchomiła sklep u Herra, a następnie w Pierśćcu i Kowalach sklepy filialne. Od początku Stowarzyszenie miało trudności z nabyciem towarów i silną konkurencją, a wypłacane pensje pochłaniały nieraz wypracowany zysk. Toteż w czerwcu 1922 r. Stowarzyszenie zaprzestało działalności i przekazało sklep cieszyńskiemu Konsumowi Robotniczemu. Gdy z kolei Konsum przeżywał kryzys, sklep został zlikwidowany.

W miejscu dawnej filii cieszyńskiej działacze Związku Małorolnych założyli w styczniu 1927 r. „Konsum Robotniczy". Przewodniczącym zarządu został Paweł Polok z Kiczyc, działacz Związku Małorolnych, który był inicjatorem założenia Spółdzielni. Członkiem zarządu i skarbnikiem został Jan Herr. Na przewodniczącego 3-osobowej rady nadzorczej wybrano Karola Brzóskę.

Spółdzielnia rozwijała się początkowo dobrze i za 1928 rok wypracowała 2.005,57 zł zysku. Na koniec grudnia tegoż roku Konsum zrzeszał 16 członków. W 1929 r. na przewodniczącego rady nadzorczej wybrano Rudolfa Żertkę.

Walne zgromadzenie z 9 marca 1930 r. zmieniło nazwę spółdzielni na „Stowarzyszenie Spożywcze, spółdzielnię z odpowiedzialnością udziałami". Kolejne lata były dla spółdzielni coraz mniej pomyślne. Za rok 1930 zadłużenie spółdzielni wynosiło 7.000.-zł, a pierwszy kwartał następnego roku przyniósł 250.-zł straty. Do tego doszło do poważnych rozdźwięków w łonie kierownictwa. W tym czasie w skład zarządu wchodzili: Paweł Polok, jako przewodniczący oraz Józef Grzegorz i Karol Brzóska, a gdy złożył rezygnację - Wojciech Wontor. Wskutek oskarżeń 0 niegospodarność zarządu, rada nadzorcza powołała inny skład zarządu w osobach: Józef Morkisz, Jan Chmiel i Paweł Zmożek. Sąd okręgowy w Cieszynie nie uwzględnił dokonanych zmian, a Związek Spółdzielczy w Warszawie, który włączył się do sprawy, spowodował przywrócenie legalności zarządu pod kierownictwem Pawła Poloka, zaś sprawami nadużyć zajęła się prokuratura. Z kolei Paweł Polok złożył rezygnację ze względów zdrowotnych.

Stowarzyszenie Spożywcze zakończyło praktycznie działalność w 1933 r., chociaż formalne rozwiązanie przez Sąd okręgowy nastąpiło w maju 1937 r.

Kolejną spółdzielnię spożywców założyli na pocTątlni 1937 r przedstawiciele robotników pracujących przy regulacji Wisły i Bładnicy oraz budowlanych pod nazwą „Spółdzielnia Ludowa".

Do zarządu spółdzielni zostali wybrani Jerzy Cieślar, jako przewodniczący, Karol Buba, 1 Rudolf Żertka oraz Jan Czyż jako zastępca. Wśród jej czołowych działaczy można jeszcze wymienić Franciszka Brudnego, Jana Sosnę, Franciszka Kożdonia, Pawła Zmożka i innych.

Na początku spółdzielnia uruchomiła jeden sklep w Skoczowie, a w ciągu następnych dwóch lat w okolicznych miejscowościach. Była to jedna z większych spółdzielni w okresie międzywojennym, licząca prawdopodobnie ponad 100 członków. Ponieważ Spółdzielnia związana była z robotniczym nurtem socjalistycznym, nie była zbytnio lubiana ze strony władz a także nie miała poparcia Związku Spółdzielczego, choć była jego członkiem. Również brak wyszkolonych pracowników i silna konkurencja osłabiały kondycję gospodarczą Spółdzielni. Mimo tych trudności, Spółdzielnia prowadziła działalność do 1940 r. i dopiero okupant dokonał jej likwidacji włączając ją do niemieckiego systemu aprowizacyjnego.

Spółdzielnia Ludowa została reaktywowana w 1945 r. i dała początek Spółdzielni Spożywców „Społem", istniejącej do dziś pod nazwą „Hermes". W ramach zrzeszeń spożywczych w Skoczowie posiadały swoje filie spółdzielnie rolniczo-handlowe.

Od 1918 roku w Cieszynie prowadziła działalność Spółka Rolniczo-Handlowa „Ziemia", zajmująca się dostawami nawozów sztucznych, opału, maszyn rolniczych, drzew owocowych, a także aprowizacją i hurtowym zaopatrzeniem spółdzielni spożywczych. Spółka miała również swoją filię w Skoczowie od 1926 r. kiedy to ogłosiła upadłość. Magazyny Spółki przejęte zostały przez Związek Spółek Rolniczych w Cieszynie.

W grudniu 1928 r. utworzono w Skoczowie filialny oddział, Hurtowni Towarów,,Raiffeisen", Spółdzielni z odpowiedzialnością udziałami", mającej swoją centralę w Katowicach. Hurtownia wynajęła pomieszczenia od Związku Spółek Rolniczych i przejęła zaopatrzenie rolników w nawozy, opał, maszyny rolnicze, materiały budowlane i in. W 1931 r. skoczowski oddział Hurtowni został zlikwidowany.

Samodzielnym zrzeszeniem rolniczo-handlowym była „Spółdzielnia .Pionier", Stowarzyszenie przemysłowe i Rolniczo-Handlowe", założone 8 marca 1931 r. Do zadań spółdzielni należało zaopatrzenie w towary spożywcze, gospodarstwa domowego, kupno i sprzedaż produktów rolnych. W skład zarządu wchodzili: Jan Brudny i Paweł Marek. Rada nadzorcza liczyła 6 osób. Spółdzielnia istniała praktycznie przez jeden rok i w marcu 1930 r. uległa likwidacji. 4 grudnia 1930 r.utworzono spółdzielnię hodowlaną pod nazwą „Spółka dla hodowli ryb „Staw" na Śląsku Cieszyńskim" w Skoczowie. Do spółdzielni przystąpiło 14 osób związanych z gospodarką rybną i właścicieli stawów. Dyrektorem, czyli przewodniczącym zarządu został Karol Kokot kierownik szkoły w Dębowcu a przewodniczącym rady nadzorczej dr Jan Kiszą, adwokat ze Skoczowa.

„Spółka" istniała przez 7 lat. Ojej działalności nic bliższego nie wiadomo. W grudniu 1927 r. spółdzielnię rozwiązano.

Z inicjatywy rolnika i wójta z Bladnie Jana Konderli 26 lutego 1936 roku 21 rolników dostawców mleka utworzyło Spółdzielnię Mleczarską, która w rok później przyjęła nazwę „Spółdzielni Mleczarskiej „Vac-ca" w Skoczowie". Przewodniczącym został Jan Konderla, Zastępcą Jerzy Bobek ze Skoczowa, a skarbnikiem Karol Chruszcz z Kisielowa. Przewodnictwo rady nadzorczej objął Karol Cywka. W 1931 r. do rady nadzorczej wybrano również ks. Józefa Kulę ze Skoczowa.

W okresie letnim Spółdzielnia przyjmowała od rolników około 800 litrów mleka, które przerabiano na sery twarogi, masło i maślankę. Ponieważ istniejący zakład mleczarski był ciasny i nie odpowiadał warunkom produkcyjnym zamierzano wybudować nowy zakład. Niestety nie pozwoliła na to sytuacja finansowa. Choć spółdzielnia wygospodarowała znaczny majątek, wynik finansowy uległ pogorszeniu. Na koniec 1932 r. Spółdzielnia wykazała ponad 10 tysięcy zł straty. Zaciągnięto kredyt na budowę mleczarni, jednakże część trzeba było przeznaczyć do obrotu. Gdy w 1936 r. utworzono Spółdzielnię Mleczarską w Ogrodzonej, do której przeszła znaczna część członków skoczowskiej spółdzielni, dalsze jej istnienie nie miało racji. W październiku 1936 r. Spółdzielnia Mleczarska „Vacca" została rozwiązana.

W 1934 roku w Skoczowie zorganizowały się dwie spółdzielnie budowlane.

W czerwcu założono „Obywatelską Spółkę Budowlaną", której celem była budowa tanich domów z ogródkami i przekazywanie ich członkom w dzierżawę lub na własność.

Do zarządu weszli: Józef Pieter budowniczy, ks. Józef Kula i Jan Wawerka. Przewodniczącym rady nadzorczej został burmistrz miasta ks. Jan Mocko.

O jej działalności brak jest bliższych informacji. W 1936 r. posiadała budynek obciążony pożyczką Funduszu Gospodarstwa Krajowego. Od pewnego czasu Spółdzielnia przechodziła prawdopodobnie kryzys, który uwidocznił się w 1938 r. kiedy to nie można było zwołać walnego zgromadzenia, ponieważ nikt na zebranie nie przybył. Spółka, mimo, że nie prowadziła już działalności, przetrwała formalnie do czasów powojennych. Prawna likwidacja Spółki Budowlanej nastąpiła w 1948 roku.

Podobny profil i charakter działalności miała „Spółka Osadniczo-Budowlana", założona w październiku 1924 r. Działalność jej ukierunkowana była głównie na zakładanie gospodarstw rolniczych, ogrodniczych, budowanie domów mieszkalnych i gospodarczych oraz adaptacja istniejących. Spółka zakładała możliwość uruchomienia własnej wytwórni materiałów budowlanych. Przewodniczącym Spółdzielni został Jan Konderla z Bladnie, zastępca Karol Śniegoń, sekretarzem Jan Żebrok dyrektor szkoły. Radzie nadzorczej przewodził Jan Kokotek. Spółdzielnia istniała 6 lat i w grudniu 1930 r. została rozwiązana.

Spółdzielczość skoczowska nie wywarła istotnego znaczenia na życie gospodarcze miasta w okresie międzywojennym. W większości spółdzielnie były jednostkami niewielkimi, borykającymi się z trudnościami finansowymi, nie mającymi dość sił by poradzić sobie z silną konkurencją prywatnych przedsiębiorstw. Niemniej dla wielu ludzi, zwłaszcza niezamożnych stanowiły znaczną pomoc w trudnym położeniu materialnym poprzez tańsze zaopatrzenie, korzystne kredytowanie itp. Były też wyrazem samodzielności i samorządności gospodarczej. W organach samorządowych zdobyło doświadczenie szereg działaczy, którzy w okresie powojennym podjęli się organizowania nowych jednostek spółdzielczych. 

Artykuł pochodzi z „Kroniki Skoczowa” 1995,nr 10 udostępnionej dzięki uprzejmości Towarzystwa Miłośników Skoczowa.