MICHAŁ HELLER

KALENDARIUM ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI ZOFII KOSSAK-SZCZUCKIEJ-SZATKOWSKIEJ (1890-1968)

• 8 VIII 1890: Urodziła się w Kośminie, w pow. puławskim. Rodzicami jej byli Tadeusz Kossak, syn Juliusza, i Anna z Kisielnickich--Kossakowa z Korzenistego. Zofia miała trzech braci — Witolda (zm. w 1899 r.), Juliusza (zm. w 1916 r.) i Zygmunta (zm. w 1938 r.).

• 1906: Po uzyskaniu starannego wykształcenia domowego zostaje nauczycielką w szkółce Pol­skiej Macierzy Szkolnej w Warszawie przy ul. Piwnej.

• 1910/1911: Podjęła studia w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, w pracowni K. Ti-chego.

• 1913/1914: Kontynuuje studia w genewskiej Szkole Rysunku pod kierunkiem prof. Simo-neta.

• 1915: Ślub Z. Kossak z dzierżawcą dóbr Ste­fanem Szczuckim. Z małżeństwa tego urodzili się synowie Julek (1916—1926) i Tadeusz (1917—1944).

• 1917—1919: Spisywanie wspomnień z Woły­nia nie przeznaczonych do druku. Ich wydanie w 1922 r. i powodzenie stanowiły dla autorki niespodziankę.

• 1922: Wraz z rodzicami przenosi się do Gó­rek Wielkich, gdzie dzierżawią oni od skarbu państwa majątek ziemski.

• 1923: Śmierć Stefana Szczuckiego.

• 1924: Ukazuje się powieść „Beatum scelus".

• 1925: Zofia Kossak wychodzi powtórnie za mąż za kpt. Zygmunta Szatkowskiego. Z mał­żeństwa tego urodzili się Witold (1926) i Anna (1928).

• 1926: Wydaje baśń dla dzieci w typie ander-senowskim „Kłopoty Kacperka, góreckiego skrzata".

• 1926: Pisze powieść „Z miłości". Krytyka lite­racka wyraża zaniepokojenie z powodu płod­ności literackiej Z. Szatkowskiej, co może niekorzystnie wpłynąć na walory artystyczne jej utworów.

• 1927: Wydaje opowiadania „Wielcy i mali", w których po raz pierwszy używa gwary ślą­skiej. Przedstawia w nich sylwetki: księżnej cieszyńskiej Lukrecji Piastówny, Ondraszka Szebesty, Imka Wisełki i Jana Sarkandra.

• 1928: Nawiązuje współpracę z grupą poetów i pisarzy „Czartak" (E. Zegadłowiczem, J. Wiktorem, E. Kozikowskim). Opowiadali się oni za tworzeniem oryginalnej sztuki. Pra­cę grupa ta uznała za główną dźwignię roz­woju społecznego. Propagowała ponadto pros­totę uczuć i bezpośredniość wyrazu, czemu sprzyjać miał kontakt z przyrodą.

- Ukazuje się powieść „Złota wolność", przedstawiająca szeroką panoramę czasów Pol­ski szlacheckiej za panowania Zygmunta III Wazy.

• 1929: Wydanie „Szaleńców bożych" (zbiór 1! legend). Część z nich to zbeletryzowane studia nad problemem świętości.

- Z. Kossak ułatwia start literacki Gustawo­wi Morcinkowi pisząc przedmowę do tomu jego opowiadań „Serce za tamą".

• 1930: Pojawienie się na rynku czytelniczym „Legnickich pól". Krytyka uznała tę powieść za bardzo dojrzałą.

• 1931: Ukazały się dwie powieści dla młodzie­ży: „Ku swoim" i „Topsy i Lupus".

• 1932: Odpowiedź Zofii Kossak na ankietę „Wiadomości Literackich". Autorka świeżo ukończyła pracę „Nieznany kraj", stanowiącą zbeletryzowaną historię Śląska od 1015 r. po III powstanie śląskie. Podjęła też studia nad trylogią dotyczącą wypraw krzyżowych.

• 1932: W „Strażnicy Zachodniej" pisarka do­maga się utworzenia na Opolszczyźnie cho­ciażby jednego polskiego gimnazjum. Niemcy w samym woj. śląskim posiadali 11 szkól średnich (5 państwowych i 6 prywatnych).

• X 1932: Wygłasza w Poznaniu na akademii z okazji Tygodnia Zagadnień Polsko-Niemiec­kich odczyt „Śląsk a Polska". Oto fragmenty: „Nie myślimy jednak na razie o popiołach, lecz o tym co żyje, co się broni i bohatersko walczy o prawo do swojej duszy narodowej. Nie chcemy wojny, nie dążymy do odebrania ziem, ziem leżących nad przyrodzoną granicą Słowiańszczyzny — Odrą — ale nie wolno nam zaniedbywać naszych najświętszych praw. Nie możemy dopuścić do celowego wyniszcze­nia polskości poza granicą województwa ślą­skiego, tej polskości tysiąc lat temu z takim uporem bronionej. Mniejszość polska wJMiem-czech musi stanowić nasze naturalne rezerwy, wał ochronny naszej granicy. Bronić jej, mu­simy wytworzyć taki stan rzeczy, by idea re­wizji granic, którą Niemcy tak lubią stra­szyć, stała się groźbą dla nich samych, nie dla nas".

- Autorce „Nieznanego kraju" przyznano jednomyślnie, za całokształt twórczości pisar­skiej poświęconej Śląskowi, Śląską Nagrodę Literacką.

• 1934: W wyniku podróży do Palestyny powstał reportaż „Pątniczym szlakiem". Pi­sarka w ten sposób chciała lepiej poznać realia wypraw krzyżowych.

- Pisarka publikuje obszerne sprawozdanie ze zlotu harcerskiego „Jamboree", odbytego w roku 1933 w Gódóllo pod Budapesztem, pt. „Szukajcie przyjaciół".

• 1936: Publikacja „Krzyżowców" — t. I „Bóg tak chce", t. II „Fides graeca", t. III „Wieża trzech sióstr", t. IV „Jerozolima wyzwolona". Pomysł napisania „Krzyżowców" zrodził się w Górkach Wielkich, po ukończeniu „Legnic­kiego pola", którego bohater, Henryk Po­bożny, jako krzyżowiec zginął na polu bitwy 9 IV 1241 r.

- Opublikowanie nowel: „Bursztyny" oraz utworu „Puszkarz Orbano".

- Zofia Kossak otrzymuje Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury, Zloty Krzyż Za­sługi i Krzyż Kawalerski Polonia Restituta.

• Pisarce za „Krzyżowców" przyznano nagrodę czytelników „Wiadomości Literackich". Książ­kę uznano za najwybitniejszą polską pożycie w 1936 r.

-  Udział pisarki w „Jamboree" w Voge-lensang w Holandii. Z tej okazji Z. Kossak interweniowała w sprawie budowy Domu Polskiego w tym kraju.

- Ukazanie się opowiadań dla młodzieży „Skarb śląski".

- Publikacja powieści historycznej „Bez oręża" t. I—II.

• 1938: Odpowiedź na ankietę „Wiadomości Literackich". Autorka, po zapoznaniu się z wykopaliskami w Biskupinie, przygotowywała powieść dla młodzieży z życia tej osady pt. „Gród nad jeziorem". W tym roku na zapro­szenie Polonii zamierzała wyjechać do USA, by poznać i opisać życie tamtejszej społecz­ności polskiej.

- Wyszła drukiem „Laska Jakubowa" — reportaż z V „Jamboree".

• 1939: Wygłasza w Poznaniu odczyt pt. „Służba pisarza". Publikacja utworów: „Trem­bowla", „Suknia Dajaniry", „Warna", „Na Śląsku".

• 20 IX 1939: Mjr Zygmunt Szatkowski, mąż pisarki, walcząc w 73 Pułku Piechoty, pod Tomaszowem Lubelskim dostał się do niewoli. Osadzono go w Oflagu VIIa w Murnau na terenie Bawarii. Kossak przeniosła się do Warszawy, zmieniając nazwisko na Sikorska, Sokołowska, Śliwińska, i rzuciła się w wir pracy konspiratorskiej.

• X 1939: Wraz z W. Hulewiczem rozpoczęła wydawanie pisma podziemnego,,Polska Żyje" (do aresztowań w grudniu 1940 r.). Współ­redagowała też miesięcznik „Prawda", współ­pracowała z pismami „Biuletyn Informacyjny" i „Znak".

• 1941: Na początku tego roku Z. Kossak, W. Bieńkowski, W. Bartoszewski i inni zakłada­ją ponadpartyjną organizację Front Odrodze­nia Polski, która wydala następujące broszury autorki „Nieznanego kraju": „Stanowisko Piusa XII wobec wojny i sprawy polskiej"

• (1941), „Sprawiedliwie" (1941), „Niszczy­ciele" (1942), „Golgota" (1942), „Dzisiejsze oblicze wsi" (1942), „W piekle" (broszurę tę wydano dwukrotnie), „Jesteś katolikiem... Jakim?", „Pod dyktandem Berlina".

• VIII 1942: Powstaje kierowana przez pisarkę Komisja Pomocy Społecznej dla Ludności Ży­dowskiej im. Konrada Żegoty (KPS dla LŻ). Byl to organ Delegatury Rządu. Dzia­łali w nim również W. Krahelska-Filipowi-czowa, W. Bieńkowski, M. Lasocka, W. Bar­toszewski, J. Barski. KPS dla LŻ istniała do końca 1942 r. Po jej likwidacji utworzono Radę Pomocy Żydom.

• XI 1942: Wraz z M. Kann (jako matki chrzestne) uczestniczy w uroczystości poświę­cenia sztandaru — daru Warszawy dla I Pol­skiej Brygady Spadochronowej w Anglii. Do jednostki tej dotarł on 29 IV 1944 r.

• 27 VIII 1943: Aresztowanie Z. Kossak, wy­stępującej pod nazwiskiem Zofii Śliwińskiej, w Warszawie przy ul. Oboźnej i osadzenie jej na Pawiaku, a następnie w Oświęcimiu-Brze-zince.

• 1944: Uwięzienie Tadeusza Szczuckiego, syna pisarki, osadzenie go w Oświęcimiu, gdzie niebawem zginął.

• V 1944: Z. Kossak zostaje w Oświęcimiu roz­poznana i przeniesiona do Warszawy, gdzie sąd gestapowski skazał ją na karę śmierci.

• 28 VII 1944: Na skutek usilnych starań Dele­gatury Rządu pisarka zostaje zwolniona z Pa­wiaka.

• VIII 1944: Autorka wznawia miesięcznik „Prawda", współpracuje z pismami „Baryka­dy Powiśla" i „Rzeczpospolita". Pisze odezwę „Do mieszkańców Warszawy", jest również inicjatorką „Apelu kobiet polskich walczącej Warszawy". Jej dzieci, Witold i Anna po­dejmują walkę w Batalionie Harcerskim im. Gustawa na Starym Mieście.

• 14 X 1944: Po pogrzebaniu zmarłej 12 X 1944 r. matki Z. Kossak opuszcza Warszawę udając się do Krakowa, a następnie do Często­chowy, gdzie spisuje swoje przeżycia obozo­we.

• V 1945: Pisarka wraca do Warszawy i wstę­puje do Związku Literatów Polskich.

• VIII 1945: Wraz z córką Anną wyjeżdża za granicę i zostaje delegatką PCK na Wielką Brytanię (do 1947). Tu doszło do spotkania z mężemi synem Witoldem.

• 1946: Ukazują się wspomnienia obozowe „Z otchłani".

• 1948: Zofia i Zygmunt Szatkowscy usuwają się z życia emigracyjnego, osiadając na 40--akrowej farmie Trossel Cottage w Kornwalii.

- W tym czasie ich dzieci kończą studia uni­wersyteckie.

• 1952: Ukazują się powieść „Przymierze" i ob­razek sceniczny „Kielich krwi".

• 1955: Radiowe pogadanki Z. Kossak o treści historyczno-obyczajowej zostają wydane pod tytułem „Rok polski".

• 1956: Ukazało się „Dziedzictwo" cz. I. Pier­wotnie książka nosiła podtytuł „Juliusz i Zo­fia". Jest to część pierwsza sagi rodzinnej obejmującej lata 1848—1861.

• 21 II 1957: Pisarka wraz z mężem wraca do kraju. We Francji złożyła wtedy koresponden­towi PAP następujące oświadczenie: „Przez 12 lat znajdowaliśmy się poza krajem, ponie­waż nie mogliśmy powrócić. Kiedy zmieniła się sytuacja i powrót stał się możliwy, posta­nowiliśmy wracać. Decyzję tę powzięliśmy jeszcze w czerwcu ubiegłego roku. Wracamy z radością, którą rozumie tylko ten, kto przez długie lata bawił poza krajem. Przez cały ubiegły okres czasu byliśmy zawsze sercem i duszą z krajem. Miejsce pisarza jest zawsze tam, gdzie jest jego naród".

• IV 1957: Wraz z P. Kubiszem i G. Morcin­kiem uczestniczy w Bielsku w wieczorze lite­rackim z okazji 10-lecia polsko-czechosłowac­kiej współpracy kulturalnej.

• V 1957: Na wieczorze autorskim w auli Wyż­szej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie podkreśla ważność związków Polski z morzem: „Klu­czem do siły polskiej było zawsze morze, morze przez wieki nie wykorzystywane, od którego kraj odwracał się nie znając walo­rów tej wielkiej drogi ku światu. A słabość nasza zaczynała się zawsze od momentu, kiedy byliśmy odepchnięci od morza".

• 1960: Z. i Z. Szatkowsą' wydają „Troję Pół­nocy".

• 1964: Ukazuje się druga część „Dziedzictwa" obejmująca lata 1861/62.

• 1967: Z. i Z. Szatkowscy wydają „Dzie­dzictwa" cz. III, obejmującą pamiętnych pięć miesięcy 1863 r.

• 1967/68: Intensywna praca nad „Dziedzict­wem" cz. IV. Niestety, pracy tej nie zdążyła pisarka ukończyć.

• 9 IV 1968: Śmierć Z. Kossak w szpitalu w Bielsku-Białej. Pochowano ją w ukochanych Górkach Wielkich, nieopodal jej ojca Ta­deusza.

• I 1973: Zygmunt Szatkowski, zgodnie z wolą zmarłej żony, przekazuje cieszyńskiemu mu­zeum zbiory rodzinne, które stanowią podsta­wę do utworzenia w góreckim domku ogrod­nika Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej.

• 4 XI 1976: Śmierć mjr. Zygmunta Szatkow­skiego.