WALENTY KRZĄSZCZ (1886-1959)
W 1986 r. minęła 100 rocznica urodzin pisarza śląskiego Walentego Krząszcza, autora felietonów, gawęd, opowiadań, powieści i sztuk scenicznych, który podobnie jak Gustaw Morcinek, Zofia Kossak i Maria Wardas związany był z regionem Skoczowa.
Urodził się 13.02.1886 r. w Górkach Wielkich, do szkoły w Skoczowie uczęszczał w latach
1894-1899, następnie ukończył seminarium nauczycielskie w Bielsku i od 1905 r. pracował jako nauczyciel w szkołach wiejskich powiatu cieszyńskiego i bielskiego. Uczył w Rychwaldzie, Pio-secznej k. Jabłonkowa, Błędoyyicach, Kisielowie, Górnej Lesznej, Łączce i Międzyrzeczu. W czasie okupacji przebywał w Górkach Wielkich i Lipowcu, po wyzwoleniu wrócił do Międzyrzecza, gdzie w 1949 r. przeszedł na emeryturę. W środowisku wiejskim cieszył się dużą popularnością, by! świetnym gawędziarzem, człowiekiem towarzyskim - wesołym kompanem zapraszanym chętnie na wesela i uroczystości rodzinne, malował olejne obrazy, był lubianym organistą, poszukiwanym różdżkarzem, pełnił różne funkcje społeczne, m.in. przez długie lata był sekretarzem gminnym w Międzyrzeczu; po wojnie był jednym z założycieli Stronnictwa Ludowego w powiecie bielskim.
Największe sukcesy osiągnął na polu literatury regionalnej. Stał się niekwestionowanym piewcą ziemi cieszyńskiej, potrafił uchwycić i przedstawić najbardziej istotne problemy społeczne i narodowe cieszyńskiego środowiska wiejskiego, opisał pracę rolnika śląskiego, dawne obyczaje i zwyczaje, ocalił od zapomnienia stare legendy i podania ludowe. Zadebiutował w 1910 r. opowiadaniem w języku niemieckim, w tym też języku ukazała się jego pierwsza książka — zbiór nowel z życia wsi śląskiej. Znajdował się w tym czasie pod wpływem Józefa Kożdonia — twórcy i przywódcy separatystycznego, filoniemieckiego ruchu ,,ślązakowców". W kożdoniowskim „Ślązaku" publikował też swoje pierwsze opowiadania i felietony w języku polskim.
W r. 1919 wyzwolił się spod wpływu Kożdonia, rozpoczął współpracę z Polskim Komitetem Plebiscytowym i swoje utwory zamieszczał w „Gwiazdce Cieszyńskiej", „Dzienniku Cieszyńskim", następnie w „Zaraniu Śląskim", „Gościu Niedzielnym".
Obok licznych publikacji w miejscowej prasie i kalendarzach istotną część twórczości literackiej W. Krząszcza stanowią wydania książkowe jego powieści, z których zasłużonym powodzeniem cieszą się do dziś dnia autobiograficzne powieści „W złotym Cieszynie" i „Przed maturą". Na uwagę zasługują też sztuki sceniczne, chętnie grywane przez do niedawna liczne w Cieszyńskiem zespoły teatru amatorskiego.
Walenty Krząszcz zmarł 4.04. 1959 r. w Bielsku-Białej. Nie opublikowane dotąd utwory, m.in. pamiętnik „Księga życia", czeka jeszcze na swego wydawcę. Krząszcz zyskał trwałe miejsce w regionalnej literaturze Śląska Cieszyńskiego, wiernych czytelników oraz uznanie swych zasług przez znanych i kompetentnych krytyków i historyków literatury. Pisali o nim m.in.: Z. Obrzud, A. Je-sionowski, Z. Hierowski, M. Wardas, E. Rosner.
Pierwszą pełną bibliografię prac pisarza ogłosił w „Zaraniu Śląskim" (z. 2 z 1959 r.) Ludwik Brożek. Obecnie publikujemy nową, uzupełnioną bibliografię opracowaną przez Jana Brodę.
JAN BRODA
BIBLIOGRAFIA PISM WALENTEGO KRZĄSZCZA
Sygnatury prac: Walenty Krząszcz, W. Krz., Walenty z Witalusza bądź bezimiennie.
Skróty czasopism, w których częściej pojawiały się jego prace: „Głos Ludu" (Cz. Cieszyn) — GL, „Głos Ziemi Cieszyńskiej" — GZC, „Gość Niedzielny" — GN, „Gwiazdka Cieszyńska" — GC, „Ślązak" — Sl.
I. Artykuły prasowe
1. Der Waldbrand — „Feuerwehr Signale" 1910,-s. 5—7.
2. Opowiadania z życia ludu śląskiego: Wieczory zimowe u starego Pawła — Śl. 1910, nr 46, 47, 49, 51—52, 1911, nr 2—4.
3. Stary Chujeba opowiado jako sie oduczył procesować — Śl. 1911, nr 5, 6, 8.
4. Niespolegliwi sąsiedzi — Sl. 1911, nr II, 12, 14.
5. Dziwne przygody Skrzyżule — Sl. 1911, nr 14—16.
6. Krżl Mikołaj z Czarnogóry a Warcynga z Wilamowic — Sl. 1913, nr 21.
7. Jak to dwaj honorni sąsiedzi sobie dokuczali — Śl. 1913, nr 25.
8. Jak sie to stary Kubala na wymowie mie-woł — Sl. 1913, nr 32.
9. Jak Warcynga zwóli Stapińskiego krowę ukrod — Sl. 1914, nr 6.
10. Jak Kłaptocz gruszek wachowoł — Sl. 1914, nr 31.
11. Miłość wśród mogił — „Śląski Kalendarz Ludowy" 1914, s. 85—90.
12. Adwent — GC 1917. nr 96.
13. Jak żyt i umieroł Filip Skuta — „Głos Ludu Śląskiego" 1918, nr 40—41.
14. Syn marnotrawny — GC 1918. nr 36.
15. Pod jaworem — GC 1918, nr 45, „Powieściowy Kalendarz Ludowy" 1919 s. 84—89.
16. Czarownica — GC 1918. nr 57.
17. Leśniczówka — „Kalendarz Przyjaciół Polskiego Żołnierza" 1919, s. 38—41.
18. O zapadniętym kościele na Buczu — GC 1919, nr 36.
19. Rocznice — GC 1919, nr 79.
20. Dzień zaduszny — GC 1919, nr 87.
21. Co mi roz starzyk o tvch głodnych rokach wykłodali — GC 1919, nr 100, 101. 103. ..Kalendarz Dziedzictwa" 1920, s. 37-48.
22. Kasia, siostra rozbójnika — (powieść ludowa) GC 1920, nr 3r-21.
23. Odpust — (wyjątek z „Cieszyńsko-śląskiej wsi") GC 1920, nr 81—82.
24. Wesele — (wyjątek z „Cieszyńsko-śląskiej wsi") — GC 1920, nr 83-84.
25. Pierwszy raz w kopalni węgla — „Dziennik Cieszyński" 1920 nr 14.
26. Jutrznja — GC 1920, nr 221.
27. Jak to dawniej do „asentu" chodzili — GC 1921, nr 39.
28. Jak to raz nawet czterej Trzej Królowie po świecie chodzili — GC 1922, nr 71, 73, GC 1928, nr 2.
29. Emeryt — „Dziennik Cieszyński 1923, nr 18—27, 29.
30. Wymownica — (obrazek z życia ludu śląskiego) — „Glosy znad Odry" 1923, nr 3—4, „Kalendarz Dziedzictwa" 1920, s. 37-48.
31. Dziwny gość — GC 1923, nr 50, 52, 54, 56, 58.
32. Antychryst — GC 1925, nr 12, 16, „Kalendarz Królowej Apostołów (Wadowice) 1927, s. 189—194.
33. Jakeśmy to w śmiergust z zielonym goicz-kiem chodzili' — GC 1925, nr 29.
34. Pan Schulrat (wspomnienia z lat dziecinnych) — „Polonia" 1925, nr 127, GL 1955, nr 157.
35. O złotych skarbach na Witaluszu — „Kalendarz Związku Śląskich Katolików" 1926, s. 61.
36. Jak to Pomperla pierwszy raz w sądzie świadczył — „Przyjaciel Rodziny" (dodatek „Polonii") 1926, nr 14—15.
37. Jak to w noc sylwestrową gościł duch w gospodzie Wajnera — GC 1926, nr 1.
38. Jak sie gwoli „facek" procesowali — GC 1926, nr 11.
39. U sekretarza gminnego — GC 1926, nr 70.
40. Wigilia wśród zamieci i pożogi — GC 1926, nr 101.
41 Nocturno — „Wielki Kalendarz Ilustrowany Polonii" 1927, s. 259—262, GC 1928, nr 85—86.
42 Jakeśmy to do Ameryki uciekali — GC 1927, nr 83, 85, 87, 89, 91.
43. Historia gminy Międzyrzecze — GC 1928, nr 28.
44. Jaki to kłopot miała Joanka Strządałowa z Jurą i Jónkiem — GC 1928, nr 35.
45. Jak to gości w gospodzie pod Słupkiem zaskoczyła wiadomość o zmartwychwstałej Polsce — GC 1928, nr 84.
46. Pod krzyżem na Wrożnej — GC 1928, nr 96, 98.
47. Jak to nieboszczykowi Smolikowi trzy razy grób kopano — GN 1928, nr 44—45.
48. U sekretarza gminnego — „Nasz Kraj" 1928 nr 45.
50. Lipa na górce — GN 1929, nr 2—3.
51. Jak to Antek z Marysią dwa razy do ślubu jechali — GN 1929, nr 7—8.
52. Mater Dolorosa — GN 1929, nr 13.
53. Chrześniaki — GN 1929, nr 50—52.
54. Jak to w pewnej gminie straż pożarną zakładali — „Wiadomości Związkowe Cieszyńskiego Związku Pożarniczego" 1929, nr.7.
55. Czerwona noc — GC 1929, nr 30, 34.
56. Noc wigilijna (wspomnienie z lat dziecięcych — „Gwiazdka Śląska" 1930, nr 3.
57. Nad przepaścią — „Młodzież katolicka" (GN) 1930, nr 10. 12, 14, 19, 21—23.
58. Jak to stary gorol Bortliczek o rentę inwalidzka się ubiegał — „Prawo Ludu" 1930, ni 5—6.
59. Dwo kamracio — „Kalendarz Śląski (Prawa Ludu)" 1931, s. 61—64.
60. Ofiary wojny — GC 1930, nr 5.
61. Noc sylwestrowa — „Nasz Kraj" 1931, nr 1.
62. Goiczek zielony pięknie ustrojony — „Nasz Kraj" 1931, nr 14, „Gwiazdka Śląska" 1931, nr 17, „Kronika'Beskidzka" 1957, nr 16 GL 1957, nr 54.
63. Cmentarz w uroczym maju — „Gwiazdka Śląska" 1931, nr 24—25.
64. Inwalida Kubaczka — „Prawo Ludu" 1931, nr 42.
65. Rekwizycja szperek — (opowieść z czasów wojennych) — „Zaranie Śląskie 1931, s. 196— 200. „Ogniwo" 1936. nr 20—21, GL 1953. nr 153—154. „Kalendarz Cieszyński" 1956. s. 190 —192.
66. Wigilia samotnika — GC 1931. nr 98.
67. Jak to stary Kidoń i Maryna Pinkaska pierwszy raz pociągiem jechali — „Kalendarz Śląski" 1932, s. 56—62.
68. Wigilia Hanuli — GC 1934, nr 100.
69. Kaszperlików krzyż — „Polska Zachodnia" 1934, nr 184—186.
70. Bajtków synek — GN 1934. nr 13.
71. Wspomnienia wigilijne — GC 1936, nr 100.
72. Pan starosta w Trompetowie — „Zaranie Śląskie" 1937, s. 109—110.
73. Wojna (urywek z powieści: „Byłem na wojnie") — GC 1938, nr 13—72.
74. Sielanka — GC 1939, nr 56—58.
75. Z dawnych czasów — GC 1939, nr 60— 61.
76. Na warcie — GZC 1955. nr 1.
77. Nieporozumienie — GZC 1955, nr 5.
78. Młoda żona i stary mąż — GZC 1966, nr 6—7.
79. Halapacz i Halapaczka — sztuka w 3 aktach — „Praca Świetlicowa" (Warszawa) 1956, nr 12.
80. W skoczowskim „Amtskomisariacie" — GZC 1956, nr 6.
81. Kłopoty małych dryblasów — GL 1956, nr 47.
82. Jak to Huleba i jego żona pierwszy raz pociągiem jechali — „Kronika Beskidzka" 1956, nr 3, GL 1957, nr 48.
83. Baczność! Wścieklizna! GZC 1957, nr 7.
84. Odpowiedź c.k. starostwa w Cieszynie na doniesienie urzędu gminnego w L. w sprawie wściekłego psa Haltapujtki — GZC 1957, nr 9.
85. Siedem dobrych uczynków zakochanych studentów — GZC 1957, nr' 16.
86. Wizytacja szkolna — „Kronika Beskidzka" 1958, nr 7—8, „Kalendarz Beskidzki" 1960, s. 150—152.
87. Kłopoty z rentą — „Kalendarz Śląski" (Pax) 1959, s. 173—175.
88. O sobie samym — „Kalendarz Zwrotu" (Cz. Cieszyn) 1960, s. 99—102.
89. Wilki w Brennej — „Kalendarz Śląski (Ostrawa) 1961, s. 142—147.
90. Starosta i wól — GZC 1961, nr 51.
91. C.k. pobór — GZC 1963, nr 42.
92. Ucieczka do Ameryki — GZC 1965, nr 22.
93. Trzy lata — trzy posady — „Kalendarz Śląski" (Ostrawa) 1966, s. 48—51.
94. Jak sąsiad Staś wygorzot — GZC 1965. nr 15, „Podbeskidzie" 1979.
95. Stary Borkala w urzędzie gminnym —? GZC 1973, nr 19.
96. Jakośmy to w śmiergust z „zielonym goicz-kiem" chodzili — GZC 1974, nr 15.
97. Pierwszy raz na odpuście — „Kalendarz Śląski" (Ostrawa) 1975, s. 141—143, „Podbeskidzie" 1979.
II. Wydania książkowe:
1. Ostschlesische Dorfgeschichten — (Teschen 1912), s. 83.
2. Z cieszyńsko-śląskiej wsi (powieść chłopska) — Cieszyn 1919, s. 92.
3. Poslóchejcie ludkowie, CO mówi jeden sie-dlok od Jasienicy o Polokach i Czechach (broszura plebiscytowa) (Cieszyn 1919) s. 16.
4. Szkota na pustkowiu (powieść ze Śląska Cieszyńskiego) — Cieszyn 1920 s. 124 (drukowana w odcinkach w GC 1920, nr 49—80).
5. Sfałszowany testament (powieść z życia ludu cieszyńsko-śląskiego) — Cieszyn 1920, s. 110) drukowana w odcinkach w GC 1920, nr 139— 173.
6. Janek (powieść z czasów przełomowych na Śląsku Cieszyńskim) — Cieszyn 1921, s. 144 (drukowana w odcinkach w GC 1921. nr 57--91).
7. Mamidło cygańskie (powieść spod Beskidu Cieszyńskiego) — Mikołów (1922), s. 107.
8. Zdrajca powstańców (powieść śląska) — Mikołów (1924), s. 160.
9. Z górnośląskiej wsi — Cieszyn 1932. s. 130 (druk w „Naszym Kraju" 1931, nr 36—52 i 1932 do nr 43).
10. Ludek spod Witalusza I—II, Cieszyn 1932, s. 96 + 80 (16 opowiadań).
11. W złotym Cieszynie — Cieszyn 1933. s. 116.
12. Wesele cieszyńskie (sztuka regionalna \% 4 aktach) — Cieszyn 1933, s. 67.
13. Przed maturą — Cieszyn 1934, s. 112.
III. W rękopisie (maszynopisy):
1. Raubczycy spod Czantorii — utwór scen. w 4 aktach (1922).
2. Ofiary wojny — dramat w 4 aktach (1930).
3. Kłusownicy — utwór sceniczny w 4 aktach (b.r.).
4. Rekrut i generał — komedia w 1 akcie (b.r.).
5. Kronika szkoły w Międzyrzeczu (1939).
6. Pan rządca w kłopotach — sztuka ludowa w 4 aktach (b.r.).
7. Nauczyciel Lebiedzik — powieść (1950).
8. Księga życia — pamiętnik (1956).
33 
