Ks. Oskar Zawisza

BAJKI O UTOPCU Z OKOILIC STRUMIENIIA

Utopiec (utoplec) w młynie.

Do strumiyńskigo młyna na Sikowcu, co był downi tam, kaj je dzisio dom Pynkały, chodzowoł każdej nocy utoplec. Był to prowdziwy ciynżor dlo młynorza, bo zachciołki utopca były wielki, a trzeba ich było zaroz spełnić. Tak n. p. utoplec przyniós ryby, a wymłynie trzeja było wszycko sporządzić, co potrzeba do uwarzynio ryb, drzewa narómbać, zrobić ogiyń, wody nanosić itd. Jak już wszycko było gotowe, utopiec warzył ryby i zjodoł smacznie. Tak to było długi czas, a młynorz chcioł sie pozbyć nieproszonego i natryntnygo gościa. Użył do tego cygóna, co z niedźwiedziami do jego młyna trefem przyszeł. Młynorz przedstawił całą rzecz cygónowi. Cygón rod sie na to zgodził i powzión se użyć do tego niedźwiedzia. Przez calutki dzień go głodził, a jak przyszeł wieczór i utoplec jod yby, to puszczoł ku firnu niedźwiedzia; bydle wygłodzone skoczyło ku rybom, bo niedźwiydź bardzo rod żere ryby. Utoplec nie chcioł ryb dać i tak przyszło do bitki, w kierej niedźwiydź wygroł. Na drugi dziyń było to samo. Na trzeci dziyń utoplec już się boł groźnego przeciwnika; jyny od­chylił dwiyrze i spytoł się: „Młynary sóm tu jeszcze te kotary?" - „Sóm i bedóm," odpowiedzioł młynorz. Na to powiado utoplec, że już wiyncyj do młyna nie przijedzie. Na drugi dziyń zajechoł przed młyn wóz. Na zapytani młynorza, co pachołek chce, tyn odpowiedzioł: „Przysłoł mię jedyn pón, że go móm z tego młyna przekludzić." Mynorz się zahruził, bo nie znoł żodne­go takigo pana. Za chwile toczy się tyn pón i toczy zy młyna wielkóm becz­kę na wóz. Pachołek zawióz beczkę na Podjazi. Tu tyn pón zapłacił dobrze pachołkowi, powiedzioł mu, że je utopcym, co chodzowoł do młyna i sko­zoł młynorzowi, że już do młyna nie zawito. Po tych słowach przepod ra­zym z beczkóm we wodzie.

Utoplec przy suszeniu siana

Jednego pięknego dnia suszył jedyn człowiek siano na Pastwiskach. Myśloł, że na drugi dziyń będzie piekno pogoda i zostawił siano rozchybane na łónce. Baba wadziła sie zato snim, jak przyszeł wieczór do domu. Aby było po jej woli, chłop poszeł zaroz na łónke i skłodoł siano do kopek. Naroz zjawio się przed nim muski w ogromnej czopce, szyrokich galatach i z grabiami długimi na jedyn zogón. Pumóg chłopu i robota była hnet gotowo. Na drugi dziyń przichodzi chłop na łónke i pokazuje mu sie mały chłapiec w postaci jego chłapca; chłapczysko pyto ojca, aby sie szeł snim okómpać. Stary doł pozwoleni i zdziwiony poszeł na brzyg rzyki, ale sóm sie nie kómpoł. Chłapiec wloz pod wodę i wiyncyj nie wypłynół. Chłop nie wiedzioł, czy sie synek utopił i poszeł do domu, aby sie dowiedzieć. Ale tu ze zdziwienim spotkoł swoigo synka doma. Tak sie chłop dziepro teraz domyśloł, że tym chłapcem był utopiec i że go w taki sposób chcioł skusić do rzyki.

***

Do stodoły, co stola tam, kaj je dzisio stodoła Szpernola, przychodził utopiec i niepokoił porzad właściciela Gołego, co w nocy wachowoł obiło przed złodziejami. Roz w nocy szeł Goły do rzyki po wode i uwidzioł kónia, co sie mył. Zaroz se pomyśloł: „To ty isto nawiedzosz mie każdej nocy w stodole." Wrócił do domu i opowiedzioł babie, co widzioł. Umyślili sie na dycki wygnać utopca ze stodoły. Chcieli upiyc na Wielkanoc barana (szołdre), miynso zjeść, a kości z chlebym chynóć utopcowi. Tak mioł utopiec straszyć jyny do Wielkanocy. Na Wielkanoc wszycko sporzóndzili i gazda poszeł z kamaratym spać do stodoły i wzión ze sobóm szłdróm . Za chwile zjawił się jakisikej człowiek i prawi: „ Ty mie chcesz szołdróm wygnać ze stodoły. Chcesz mieć pokój, to i mie nie zaczepiej." Po tych słowach poszeł. Od tego czasu chłop mioł pokój, bo utopca prześladowoł tak, że ze stodoły uciyk .

W downych czasach siykła dziywka na dzisiejszych farskich stawach trowe. Naroz uwidziała grubóm żabę i prawi: „ Uciecz żabko, boś "kotno", mógłabych cie zabić - jak się okocisz, pójdym na krzciny." Żaba zaroz odeszła. Na drugi dziyń zjawio się na tej samej łónce ta żaba przed dziywkóm i pyto jóm, aby spełniła, co obiecała. Dziywka poszła za żabom i jak stanyły nad stawym, żaba przybiero postać baby utopca. Zaroz sie ziymia odewrzyła i zeszły na dół; szły pod stawym i przyszły do bardzo szumnych izb. Po krzcie obdarzyła utopcowa baba dziywke złotym i tak do ni przemówiła: "W sómsiedni izbie sóm lodki na kwiotki; mimo strasznych krzyków, abyś tego nie ruszyła, odkryj to z odwogą i nie bój sie, choćby ci to śmiercióm groziło." Dziywka zrobiła tak i odkryła, choć to strasznie wrzeszczało. Zaroz duchy uwolnione powieszały sie na nióm a jak sie dostały na światło dziynne, dziynkowały dziywce za ocaleni. Tak wybawiła dusze ludzi, co ich utopiec w tym stawie utopił.

***

Tam, kany je stow Szupinów, śyk w downych czasach chłop trowe. Przyszeł do niego utopiec i obiecoł mu pumóc przy robocie, jak mu do gorzołki. Drugigo dnia wczas rano przychodzi chłop z gorzołkóm na pole i widzi zdziwiony robotę gotowóm. Uradowany oddoł utopcowi obiecanóm nagrodę. Jak se tak utopiec popijoł, przychodzi ku nimu drugi i pyto go, coby mu też dół trochę gorzołki. Tyn nie chcioł dać i pobili sie o to; w praczce rozloli gorzołke.

***

Roz chytali dwa chłopi ryby we „Wiskich gojach". Darymnie sie tropili i zaczyni wyzywać utopca. Naroz powstoł silny powicher. Ci to zaroz zro­zumieli i poszli do domu. Zrobili zaroz krzyż świynconóm krejdóm i zaroz wiater ustoł, bo hóczoł jyny nakoło tej chałupy, do kierej sie schronili i chcioł jóm obalić.

***

Roz też chytoł chłop we Wiśle w „Wiskich gojach" ryby. Tropił sie cały dziuń i ani iednei nie chvcił. Dziepro wieczór udało mu sie chwycić ogrómnóm rybe. Wraził jóm do miecha i wracoł rod do domu. Naroz słyszy głos: „Rzyszu, gdzieżeś je?" — A ryba odpowiado: „W miechu tego chłopa." Przestraszony chłop chynół pryndko zdobycz na ziym i zmy­koł do domu. Były dwie dziywki, co dycki o tej samej godzinie chodziły z muzy­ki do domu. Roz wieczór zdzierżeli ich pachołcy deli w gospodzie i od­prowadzali potym do domu. Dziywki przyznały im sie, że sóm cerami utopca i dodały: „ Wóm się nic nie stanie, ale nas czako kora za niepo­słuszyństwi." Pachołcy troche sie boli, ale szli za nimi. Przyszli nad ploso. Jedna dziywka śmigła pryntym po wodzie i zaroz powstała piękno hólica. W ni pokozoł się stary chłop i prawił poważnie: „Przyszliście, przyszli." Wszyscy weszli do izby, a dziywki ostrzegały pachołków: „Co ojciec rozkoże, wszystko zróbcie." Stary utopiec rozkozoł pachołkom zamiatać izbe od okiyn ku dwiyrzóm i zebrać wszycko śmieci do kops. Jak przyszli bez przeszkody na ziym, chcieli oczyścić kapsy — ale jak sie zahruzili, kiej zamiast śmiecio naszli w kapsach pinióndze.

***

Roz wachowoł arcyksiónżyncy sprowca na „Wielkim łęgu" siana. siod se pod kopkom i rozmyśloł. Naroz stoi przed nim stary chłop i prawi mu: „Idźcie do tego plosa, rzykejcie, a nic się wóm złego nie stanie." Po tych słowach odeszeł, a sprowca szeł na to miejsce i rzykoł gorónco. Naroz pokazuje się z plosa krzyż, potym bania wieży, sły­chać było zwóniyni i śpiyw. Utopcy przestraszeni tym, grozili, sprow­cowi i chcieli go zabić; sprowca sie zlynk, uciyk stamtela, a potym sie zaś wszycko skryło we wodzie i było cicho jak downi.

***

Roz powracoł pastyrz Mokryszów ze świyncónym owsym z ko­ścioła i chynół cosikej owsa do plosa. Wieczór posłali go Mokryszowie do sómsiada. Pastyrz musioł zaś kole plosa iść. Z plosa wyskoczył wielki, czorny pies, z pysku buchoł mu ogiyń; pies lecioł za pastyrzym i chcioł sie na nim pomścić za chybani owsa.

Pastyrz uciekoł z wrzaskym i wyloz na stróm. On szeł do Waniot­ków i tak go ci usłyszeli i szli mu na pomoc. Pies zbliżył się ku strómowi i tak powiedzioł pastyrzowi: „Jak jeszcze roz coś takigo zrobisz, to cie zaraz utopim”

***

Roz chłopi chytali ryby w potoku, co płynie ku Zabłociu. Wieczór stawili sie do Żyda na gorzołke, a był też tam niejaki Tomek. Już było ćma, a Tomek jeszcze nie szeł do domu. Naroz pokazuje się pod łok­nym jego ujec i wolo: "Tomku, pódź do domu." Tomek posłechnół i szeł, ale ujec nie czakoł na niego, jyny szeł konsek przed nim i porzad wołoł: „ Tomku, pódź," a Tomek odpowiadoł: „Idym" i szeł dali, aż po­czuł, że je we wodzie i że mu się już do gymby leje. Zaroz poznoł, że to je to sprowka utopca i że się utopiec przebroł za jego ujca. Zaroz sie opamiyntoł i tak uniknół nieszczyńścio.

Dębina

W dymbinie nad "Kympnim stawym" był niejaki Czakon. Roz szeł nad tyn "Kympni stow". Przychodzi ku nimu utoplec i prawi: "Móm sie bić z drugim utopcem o babe i dzieci, bo mi wszyckich zebroł; on je mocniejszy niż jo, toż jakbych mioł przegrać, to wystyrczym rynke z pod wody, a ty mię porwij za nióm." Czakon tak zrobił; pocióngnół za rynkę utopca i hnet wyskoczyły dwie ryby: jedna wielko, a drugo mało i przemieniły sie w babe i dziecko utopca. Powdziónczny uto­piec śmignół próntkym po wodzie i zakludził Czakona suchym chod­nikym do swoigo mieszkanio i traktowoł go rybami przyprawionymi; ale Czakon nie jod. Utoplec wykludził go po suchu, nachytoł ryb i ob­darzył nimi Czakona.

Zabłocie

Na miejscu dzisiejszygo młyna zabłockigo suszyły downi baby lyn. Roz jyny jedna została przez połednie na miejscu i wachowała lnu. Tu przychodzi utopiec i zaczyno ji wywodząc roztomaite kónski na doży-re: krot ji lyn, jedzeni i t. d. Baba się rozgniywała i chynóła utopcowi rużaniec na kark. Utopiec skocze i wrzeszczy. Musiol babie pięknie przyniyść pokradzione wiecy, a potym dziepro wziyna mu rużaniec z karku i uwolniła z bólu.

***

Na „Dólskim" je głymboki ploso. Tam przebywoł utopiec, a roz sie za­miynił w kaczkę; akurat tam szeł chlapiec ze śniodanim na pole i uwidzioł kaczke na wodzie. Podobała mu sie i chcioł jóm mieć, skoczył za nióm do wody .

                                                                       ***

Przy Kocurowym plosie biylił jedyn tkocz na „Dólnim" płótno. Roz mu sie gromade tego płótna straciło i nimóg złodzieja nónść; zaczón sie domyślać, że to utopiec ukrod. Posłali po nurka; i tyn skoczył do plosa i dłógo go nie było. Wypłynół aż dziepro z plosa przy pruski granicy i tak te plosa sóm ze sebóm połónczone, choć sóm tak daleko od siebie.

***

Roz jedna baba szła na spadek do Zabłocio i chyciła w strumiyńskim plosie wielkóm rybę. Przy „słupkach" ryba zaczyna wołać na drugigo utopca: „Niklu, już mię mo baba w pytlu." Baba maz ze strachu rybom o ziym i wio do chałupy.

Bąków

Roz paśli pastyrze świnie przy rzyce Knajce w Bónkowie i wykopowali „żorąż". Jak szli za świniami, co sie dość daleko oddaliły, uwidzieli biołego konia iść wedle rzyki. Polecieli za nim ku dymbu, przy kierym koń skoczył do wody. Zaroz powstoł wielki wiater i z dymbu leciało moc gałyńzi. Pastyrze sie polynkali i zagnali pryndko świnie do domu. Rano dómb był nienaru­szony i nie było ani zminki o połómanych gałyńziach.

Zabłocie

Roz paśli pachołcy konie. Mieli głód i kupili se miynsa i warzyli go na ogniu. Tu przychodzi ku nim utopiec i zaczyno na tymsamym ogniu warzyć żaby w gorku. Jak już miynso pachołków było upieczone, utopiec tak zrobił, że konie zaczyny uciekać, a pachołcy musieli za nimi lecieć. Tymczasym utopiec wzión im miynso i zostawił żaby. Na drugi dziyń zaś tak chcioł zrobić, ale pachołcy wyśmigali mu świynconymi biczami, tak że już wiyncej do nich nie przyszeł.

***

Jedyn utopiec, co mieszkoł w plosie chłopa, zaprosił go na krzciny i gościł go chlebym, co był na jednym miejscu czorny, a na drugim bioły, i bardzo złom gorzołkóm. Był to chleb z mónki, co piekorze kradnóm ludziom, a gorzołka ta, co cyganióm gospodzcy na ni, jak ludziom nie doly­wajóm do flaszek.

***

Roz pos utopiec krowy na „Dólnim" w czasie zakozanym. Przyszeł ku nimu szandar i pytoł się go o nazwisko; utopiec nic nie odpowiedzioł, a szandar zaś sie pytoł. Wtedy porwoł sie utopiec, dusił szandara i chcioł go chynóć do plosa. Szandar widzioł, co sie robi i pytoł utopca, a tyn zmiynknół i dół mu pokój.

Wiślica

Jedyn masorz szeł ze psym przez „Wiślickóm Kympe": naroz uwidzioł dłógi lańcuch, podniós go i zawiesił psu na kark. Pies nimóg go uniyść, a masorz zaklón tymu: nagle jakosi siła szarpnóła lańcuchym i urwała psu głowe. Masorz sie zlynk, zmykoł do domu i ciynżko sie roznimóg. Dziepro jak wyzdrowioł, wyrzóndzoł o tym dziwnym zojściu.

 Artykuł pochodzi z „Kalendarza Miłośników Skoczowa” udostępniony dzięki uprzejmości Towarzystwa Miłośników Skoczowa.