Jerzy Zahraj
SKOCZÓW ZARYS GEOGRAFICZNO-TOPOGRAFICZNY

POŁOŻENIE
Skoczów — miasto i okoliczne wioski należą do krainy geograficznej pod nazwą Ziemia Cieszyńska.

Ziemia Cieszyńska leży w poł. zachodniej części Polski. Stanowi zachodnią część województwa bielskiego, zawartą między rzeką Olzą — a dopływem Wisły — Białą (Cieszyn, Skoczów, Strumień po Bielsko). Północno-zachodni skrawek Ziemi Cieszyńskiej (rejon Zebrzydowic) należy do województwa katowickiego.

Od Jaworzynki po Zebrzydowice, biegnie granica pomiędzy Polską i Czechosłowacją. Ukształtowanie powierzchni jest zróżnicowane. Dla Ziemi Cieszyńskiej można wyróżnić następujące elementy geograficzne: Beskid Śląski, Pogórze Śląskie (nie mylić z wioską) i Kotlina Oświęcimska z subregionem Doliny Górnej Wisły (na północ od Skoczowa - okolice Strumienia).

Interesujące nas Pogórze Śląskie stanowiące sewnMwrtą Maść Beskidu Śląskiego opada łagodnie ku Kotlinie Oświęcimskiej. Jest to obszar wyżynny o dość urozmaiconej rzeźbie. Składa się z szeregu zaokrąglonych garbów, zbudowanych z mniej odpornych warstw -łupki l wapienie cieszyńskie.

Garby Pogórza cechują się niewielkimi deniwelacjami rzędu 70—120 m oraz dość łagodnymi, długimi zboczami. Pokryte są dość grubą warstwą glin wietrzeliskowych, często namytych z partii wyższych oraz utworów lesso-podobnych.

To wszystko wpłynęło obok zaokrąglenia form grzbietowych na powstanie rozgałęzionej sieci parowów, widać w nich ślady czynnej erozji. Pogórze opada w kierunku Kotliny Oświęcimskiej wyraźnym, niezbyt wysokim progiem (30-50 m) od doliny Olzy do okolic Marklowic, następnie w kierunku Hażlacha. Kostkowie, aż po Górkę Wiślicką (323 m n.p.m.).

Dalsze fragmenty progu można obserwować pod Kowalami oraz na północ od Górek Wielkich.

Charakterystyczny rys rzeźby Pogórza Śląskiego stanowią izolowane pagóry, zbudowane z odporniejszych skał (wapienie cieszyńskie, wylewne cieszynity) są to: wzniesienie Jasieniowej (520 m) — na południe od Goleszowa, Chełmu (450 m), Górki Wilamowickiej (Kaplicówki - 389 m) oraz na wschód od doliny Wisły — Buczę (417 m), Górka (475 m).

Osobny element stanowi erozyjny ostaniec w wylocie doliny Wisły — Kępa Winogradzka (317 m) w Pierśćcu wznosząc się ok. 35 m nad równinę Wisły.

KLIMAT

Między Pogórzem Śląskim a Beskidami, występuje znaczne zróżnicowanie klimatyczne. Długość trwania zimy ze średnią temperaturą dobową mniejszą od 0°C wynosi w kotlinach i na Pogórzu ok. 70 do 80 dni w roku (w Beskidach od 100—160 dni na najwyższych szczytach).

Na całej Ziemi Cieszyńskiej przeważają wiatry z kierunków zachodnich.

Opady atmosferyczne na Pogórzu ok. 800 mm, przy czym maksimum tych opadów przypada na czerwiec i lipiec (co powoduje liczne powodzie). Najmniej mamy opadów w styczniu i lutym. Są to dane statystyczne. Ostatnio w tym zakresie zaszły znaczne zmiany, zimy są niezbyt surowe, jest mniej opadów śniegu. Okres wegetacji zależy od wysokości nad poziomem morza. Dla Pogórza wynosi ok. 210 dni w roku (Beskid 170 dni). W ostatnich dziesięcioleciach prawie nie występują tęcze, które dawniej na firmamencie tworzyły się bardzo często.

WODY

Głównymi rzekami Pogórza są: królowa rzek polskich - Wisła, wypływająca z podszczytowych partii Baraniej Góry i Olza, wypływająca spod Gańczorki. Wisła w swym biegu od Ustronia sypie stożek napływowy — żwir i piasek, który w kierunku północnym sięga za Drogomyśl. W czasie zlodowacenia, tzw. krakowskiego (czwartorzęd), lądolód zatrzymał się na linii Cieszyn-Skoczów-Bielsko.

O istnieniu lądolodu świadczą egzotyki — głazy narzutowe granitu skandynawskiego „rapakiwi". Spotyka się je w Górkach Wielkich i Pogórzu oraz gliny zwałowe wykorzystywane przez cegielnie w Cieszynie, Nierodzimiu i Skoczowie.

SUROWCE MINERALNE

Na Pogórzu Cieszyńskim występują skały wulkaniczne zwane cieszynitami, które w postaci żył wcisnęły się w wapienie i łupki. Eksploatowane były jako surowiec budowlany na potrzeby lokalne a tzw. dołki na Koplicówce są pozostałością wybieranego kamienia. Innym ważnym surowcem jest węgiel, zalegający teren Pogórza Śląskiego. Eksploatacja tego surowca jest w obecnej chwili nieopłacalna.

Żwiry i piaski rzeczne wydobywa się w żwirowniach w Ochabach i Pogórzu. Występują tutaj również wody mineralne, reprezentowane przez solanki jodowo-bromowe, chlorkowo-sodowe. Nawiercono je w Simoradzu, Skoczowie, Dębowcu i innych miejscowościach. Gaz ziemny występuje w złożach w Pogórzu i Dębowcu. Eksploatowane jest obecnie złoże w Dębowcu.

PRZYRODA ZIEMI CIESZYŃSKIEJ

Przyroda ożywiona stanowi wytwór podłoża klimatu, ukształtowania terenu, a obecnie w znacznym stopniu gospodarki  ludzkiej. W inpola uprawne, słabiej zaznaczają się lasy liściaste, jeszcze mniej szpilkowe. Łąki występują rzadko (nad potokami, pod lasami), interesującej nas części Pogórzowej dominują.

W okolicy Skoczowa występują losy gradowe z domieszką olchy. Z tym lasem związana jest oryginalna wiosenna roślina - cieszynianka, która występuje pod wschodnim stokiem Kopca Wiślickiego. Na Kaplicówce rośnie dziewięciosił, roślina chroniona, zwana też górskim ostem. Występują też buczyny (na Kaplicówce, Kępie Wiślickiej) oraz lasy łęgowe, powyżej Skoczowa w Harbutowicach, Nierodzimiu, Hermanicach. Drzewa tu rosnące, to olcha szara, olcha czarna, jesion. Znaczną część pow. leśnej stanowią lasy świerkowe.

Łęgi na skutek osuszania terenów przez prace melioracyjne i regulację rzek znikają. Rośliną najbardziej popularną w łęgach jest paproć — pióropusznik strusi.

W runie leśnym spotkać można borówkę czernicę, szczawik zajęczy. Z krzewów najpiękniejszy jest kwitnący wczesną wiosną różowymi kwiatami wawrzynek wilczełyko, rośnie również bez koralkowy i kaltna.

Ciekawy drzewostan spotyka się w ogrodzie przy ulicy Mickiewicza 10 wokół filii Szkoły Nr 1. Rośnie tam rzadko spotykany buk czerwony, oraz ładne ozdobne drzewo, duża wierzba płacząca.

Niezmiernie rzadkie okazy świerków syberyjskich zostały wycięte w czasie remontu budynku szkolnego.

Stare dęby ok. 200-letnie koło kina i koło Rejonu Dróg, topole piramidalne na Osiedlu pod Kaplicówką, w większości zostały wycięte. Z innych występujących roślin wymienić można rosnące nad Wisłą akacje, tarninę oraz dziką różę i głóg na Kaplicówce.

Jednym z najstarszych drzew jest grusza, rosnąca koło pomnika Morcinka, która co roku owocuje i zasługuje na pełną ochronę. Do niedawna najstarszą lipą było drzewo rosnące w ogródku restauracji Dybilasa w Harbutowicach. Została ścięta.

Z trzech około stuletnich lip, rosnących przy dawnym targowisku, została tylko jedna. Okazała wierzba płacząca zachowała się przy narożniku ulicy Ustrońskiej i Targowej.

STAWY

Znaczniejsze ich kompleksy znajdują się w Pogórzu, Dębowcu, Kończycach Wielkich, Pulchnej, Ochabach i Gołyszu.

Są to stawy głównie karpiowe, prowadzi się próby z amurem i tołpygą. Wokół brzegów rośnie trzcina pospolita, pałka wąsko i szerokolistna, czasami tatarak.

ŚWIAT ZWIERZĘCY

Na Pogórzu pospolicie występują sarny, zające, bażanty. Dziki występują na obszarze Górek. Ustronia, Brennej (ogólnie w górach jelenie również). Szacunkowo na tym terenie jest około 80 jeleni, 100 sztuk dzików wg inwentaryzacji na 1989 r. Z większych drapieżników występował stosunkowo w dużych ilościach borsuk. Obecnie znane są dwa gniazda tego zwierzęcia — Buczę oraz Pogórski Las. Jest także lis rudy, kuna leśna, kuna domowa, tchórz, gronostaj oraz łaska. Z ssaków wodnych w Wiśle, potokach i stawach hodowlanych występuje piżmak oraz okresowo wydra.

Największym ptakiem jest bocian, gniazdujący często na słupach przewodów elektrycznych lub kominach. Nierzadko spotyka się jeże. Nowym zjawiskiem jest pojawienie się na naszym terenie łabędzia głuchego (niemego). Od kilku lat, zimą przy moście drogowym w Skoczowie, zimuje na Wiśle kilkadziesiąt ptaków. Latem można je spotkać na okolicznych stawach. Z innych należy wymienić czaplę siwą, na stawach łyski, kurki wodne, kaczki, bąki.

Nad brzegiem Wisły i jej dopływów, gnieżdżą się zimorodki i pluszcz. Rzadko widuje się jaskółki, które dawniej lepiły swoje gniazdka pod strzechą prawie każdego domu.

Coraz rzadszą jest żmija zygzakowata, a także zaskroniec i padalec. W miejscach dobrze nagrzanych spotyka się jaszczurkę zwinkę, rzadko zieloną. Bardzo rzadko spotyka się salamandrę plamistą. Pospolitym gatunkiem żab są: kumak nizinny, ropucha zwyczajna. Ładna, zielona żabka rzekotka należy do rzadkości. Zanikł także rozlegający się w letnie wieczory głośny rechot żab.

Rzekę Wisłę (po Skoczów), Brennicę, Olzę wraz z ich dopływami zamieszkuje głównie pstrąg potokowy, a także od niedawna pstrąg tęczowy. Poniżej Skoczowa (na Wiśle) występują kleń, ukleja, świnka, płoć, a od Drogomyśla również leszcz, okoń, szczupak, karp, węgorz, miętus. Ze zwierząt bezkręgowych na uwagę zasługuje ślimak winniczek, występujący licznie na Kaplicówce. Skupuje je Spółdzielnia „Las" na eksport.

W rzekach i niedużych stawach hodowlanych zdarzają się również raki.

Z owadów, rzadko występuje jelonek rogacz — największy z chrząszczy, z motyki — paź królowej. Występują motyle nocne (ćmy). Bardzo liczne kiedyś chrząszcze majowe i robaczki świętojańskie obecnie zupełnie wyginęły.

MIASTO SKOCZÓW

Na tak zarysowanej charakterystyce Pogórza Śląskiego jawi się miasto Skoczów.

Położenie geograficzne miasto ma następujące: 49°48'16" szerokości północnej 18°47'50" długości wschodniej. Współrzędne geograficzne dotyczą rynku miejskiego. Miasto leży na wysokości 300 m n.p.m.

Skoczów leży na skrzyżowaniu ważnych artyrii komunikacyjnych; Katowice—Wisła, Bielsko—Cieszyn (trasa północ-południe). Jak już powiedziano, miasto położone jest nad Wisło, w odległości ok. 23 km od jej źródeł i ok. 10 km Od gór. Koryto Wisły w naszym rejonie ma dość duży spadek, wynoszący ok. 70/m., a w okolicach zbiornika goczałkowickiego ok. 20/m (rzeka nizinna).

Głównym dopływem okolic Skoczowa jest wpadająca do niej tuż przed miastem Bren-nica, Rzeka ma około 17 km długości. Źródła jej znajdują się powyżej wsi Brenna na stokach Beskidka na wys. 790 m n.p.m.). W samym mieście wpada do Wisły Bładnica, która wspólnie z Radoniem zbiera wody z masywu Czantorii. Obie te rzeki wyrządzały niegdyś duże szkody podczas powodzi. Uregulowane w latach 70-tych, nie stanowią obecnie tak dużego zagrożenia.

Przez miasto przepływają jeszcze: rzeczka Potok koło cegielni, Żabiniec. częściowo skanalizowany i zasypany. Od zapory wodnej (śluza) w Harbutowicach bierze początek potok, częściowo sztuczny - Bajerka, która zasila w wodę między innymi Cukrownię w Chybiu i wpada do Zbiornika Goczałkowickiego.

Ważniejszą rzeką naszego rejonu jest rzeko Iłownica. Początek swój bierze z północnych stoków wzniesienia Buczę (417 m) w Górkach Wielkich. Przepływa między innymi przez wieś Pogórze i odgrywa ważną rolę w nawadnianiu Pogórskich stawów, a dalej Roztropickich i Landeckich.

Oprócz rzek ma Skoczów stawy. Na Górnym Borze pozostały dwa tzw. Morcinkowe, jest też staw „farski". Duży kompleks stawów znajduje się w Pogórzu i Ochabach.

DROGI

Najważniejszą w przeszłości drogą łączącą Skoczów z Cieszynem i Bielskiem była tzw. „cesarska" szosa.

W dzisiejszej dobie do miasta prowadzi kilka ciągów komunikacyjnych. Dawna „cesarska", to dzisiejsza E7, która na odcinku z Pogórza do Międzyświecia omija nasze miasto, tworząc obwodnicę wybudowaną w latach 70-tych.

Połączenie Katowic z Wisłą biegnie wzdłuż rzeki Wisły poprzez skrzyżowanie ze starą trasą Cieszyn-Bielsko w kierunku Ustronia. Skrzyżowanie to zostało w 1988 roku wyposażone w światła sygnałowe, co ma kapitalne znaczenie w okresie wzmożonego ruchu, w dni wolne od pracy.

Szosa do Katowic jest drogą szybkiego ruchu. Została wybudowana w latach 30-tych. Warto przy tym zaznaczyć, że przedtem droga do Ochab, a dalej do Pawłowic i Żor, prowadziła jedynie przez Wiślicki Kopiec.

Oprócz tych dwóch, najważniejszych arterii komunikacyjnych mamy jeszcze inne połączenia. Od strony południowej miasta prowadzi szosa do Górek i Brennej, krzyżując się z obwodnicą w Pogórzu koło ujęć wody pitnej dla miasta Cieszyna. Na Górnym Borze zaczyna się droga do Międzyświecia, Bladnie i dalej do Nierodzimia.

Od strony północnej mamy drogę do Simoradza i Dębowca (ul. Stalmacha), a na Zabawie zaczyna się kręta szosa przez Kiczyce, Pierściec, Iłownicę do Landeka.

Miejscem rekreacyjno-sportowym, z którego są dumni skoczowianie jest wzgórze Kaplicówka. Nazwa geograficzna tego wzniesienia (389 m n.p.m.) to Górka Wilamowicka, w potocznych rozmowach jednak nie używana. Z Kaplicówki roztacza się przepiękny widok na Skoczów a także na panoramę Beskidów, poczynając od Gór Zaolziańskich, poprzez Czantorię Małą, Czantorię Wielką, miasto Ustroń z charakterystycznymi budynkami w kształcie piramid na Zawodziu, dalej pasmo Równicy i Lipowski Groń, wieś Brenna, pasmo Cisowego, górę Błatnia, aż po Beskid Mały. No mapach turystycznych Kaplicówka jest zaznaczona jako ciekawy punkt widokowy.

Nazwa Kaplicówka pochodzi od kapliczki, wybudowanej ku czci bł. Jana Sarkandra, rodem ze Skoczowa. Obok kaplicy stoi ustawiony w 1986 r. krzyż papieski, przeniesiony z Muchowca, wzniesiony z okazji drugiej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Polski.

Kaplicówka jest ulubionym miejscem spacerów, spotkań zakochanych par, mieszkańców Skoczowa. W zimie uciechę mają dzieci. Jazda na sankach czy nartach nie odbywa się teraz bez przeszkód. Kaplicówka jest w znacznej części zabudowana. Na Kaplicówce w latach 30-tych wybudowano dwie skocznie narciarskie. Jedną w tzw. „Jarze", drugą „pod Dębem" na północnym stoku w pobliżu Simoradza.

„Pod Dębem" planowane jest zainstalowanie wyciągu orczykowego. Sprawa jednak się przeciąga i skoczowscy narciarze chcąc po-szusować na deskach, muszą wyjeżdżać w góry.

Latem bywa rojno nad brzegami Wisły. W dni wolne od pracy zjeżdża się tu tysiące ludzi nie tylko z Cieszyna i Bielska ale także z wielu miejscowości Górnego Śląska.

Dawniej skoczowianie bielili uprzednio wypraną pościel na kamieniach w korycie rzeki, czyli na tzw. kamieńcu. Brzegi Wisły były i są gęsto porośnięte wierzbiną zwaną do dziś jeszcze „gojką". Wisła w Skoczowie jest jeszcze kamienistą górską rzeką z małą ilością piasku. W latach trzydziestych Wisła została uregulowana a „szlajsy" zastąpiono betonowymi progami. Zniknęły wówczas wyżłobione w czasie powodzi głębokie jary (plosa) rojące się od wszelkiego rodzaju ryb.

Zimą Wisła zamarzała tylko przy bardzo niskich temperaturach. Powstawały w ten sposób naturalne lodowiska wykorzystywane przez miejscową dzieciarnię stawiającą tu pierwsze kroki łyżwiarskie. Na łyżwach jeżdżono także na rzece Bładnicy, która spiętrzona niedaleko od ujścia stwarzała najlepsze warunki do jazdy na łyżwach. Na łyżwach jeżdżono także na Morcinkowych Stawach. Ich nazwa nie miała jednak nic wspólnego z pisarzem G. Morcinkiem.

Rokrocznie odbywają się na Kaplicówce uroczystości odpustowe ku czci bł. Jana Sarkandra. W roku 1886 Cesarz Franciszek Józef, wracając z inspekcji lasów w Istebnej i Wiśle, odwiedził Skoczów i odpoczywał na Kaplicówce. Na pamiątkę tego wydarzenia wybudowano altankę „Kaisers Franz Josefs Ruhe", która przetrwała do łat 20-tych naszego stulecia. Wzgórze Kaplicówka opada w kierunku miasta dość łagodnym zboczem. Były to kiedyś pola uprawne (farskie), natomiast Kopiec Wiślicki opada stromo w kierunku rzeki Wisły.

Pomiędzy Kaplicówka a tzw. Pogórskim Kopcem (347 m n.p.m.) rozciąga się równina na przestrzeni około 2,5 km. Wypełnia ją miasto Skoczów na lewym i prawym brzegu Wisły (Zabawa) i przylegająca do Skoczowa część Pogórza.

Skoczów ma korzystne, centralne położenie, co sprawia, że jest chętnie odwiedzany zarówno przez turystów pieszych i zmotoryzowanych, jak i mieszkańców okolicznych miejscowości.

Ze Skoczowa wychodzą 3 szlaki turystyczne w pobliskie Beskidy. Znakowany kolorem zielonym szlak przez Górki, Zebrzydkę, Łazek, Cisowy na Błatnią, żółty — przez Lipowiec, lipowski Groń na Równicę oraz niebieski — przez Bładnice, Godziszów do Goleszowa. Dalej czarnym przez Tuł na Czantorię.

Bibliografia :

1. Praca zbiorowa pod red. J. Chtebowczyka: Cieszyn; Slqsk, 1973.

2. B. Rychłowski: Województwo Katowickie; PWN, 1967.

3. Od PTT do PTTK - Oddział PTTK Beskid Śląsk; Cieszyn. 1985.

W ROCZNICĘ ZOFII KOSSAK-SZCZUCKIEJ

Dnia 8 VIII 1890 urodziła się w Kośminie k. Puław Zofia Szczucka, córka Tadeusza, a wnuczka Juliusza, znanego w świecie malarza — batalisty, W wieku 16-tu lat zostaje nauczycielką w Warszawie, uczęszczając równocześnie do Akademii Sztuk Pięknych. Z chwilą, kiedy ojca za swe polskie przekonania przesłano do Skowródek na Wołyniu, Zofia wyjechała z rodzicami, a w 1915 r. wyszła za mąż za por. Stefana Szczuckiego. Na Wołyniu przeżyła rewolucję październikową, której grozę uwieczniła w swej „Pożodze". Po śmierci męża (1921) przenosi się z rodzicami do Górek Wielkich (tu wychodzi powtórnie za mąż za Zygmunta Szatkowskiego), gdzie przebywa do swej śmierci 9 IV 1968.

W Górkach, w starym poszlacheckim dworku przeżywa najszczęśliwsze chwile swego życia. Tu rodzą się jej dzieci, tu powstaje większość jej książek z „Krzyżowcami" na czele. Część swej twórczości poświęca Śląskowi, który ukochała. Należą do niej: „Kłopoty Kacperka Góreckiego Skrzata" (1926), „Wielcy i Mali" (1927), gdzie przedstawiła Imko Wisełkę, założyciela Wisły, Katarzynę Sydonie — czarną księżnę cieszyńską i błog. Jana Sarkandra ze Skoczowa. Również w „Nieznanym kraju" (1932) wróciła do tematyki cieszyńsko-śląskiej.

Bywała częstym gościem Skoczowa, przyjeżdżając tu po zakupy czy do kościoła, bądź na spotkania autorskie. W „Pamiętniku Skoczowskim", wydanym z okazji 700-lecia Skoczowa napisała m.in.: „Z pomiędzy miast polskich najbardziej bliski jest mi Skoczów..." Często też wspominała Skoczów w swych listach z Anglii. Skoczowianie to pamiętają.

Niezrozumiale jest tylko stanowisko Kuratorium Wydziału Oświaty w Bielsku, które nie zatwierdziło prośby o nadanie szkole nr 8 w Skoczowie imienia Zofii Kossak, podczas gdy w Legnicy czy Kośminie nie było w tej kwestii problemu. Nie tracimy jednak nadziei. 

Artykuł pochodzi z „Kroniki Skoczowa” 1990,nr 7 udostępnionej dzięki uprzejmości Towarzystwa Miłośników Skoczowa.